باد آباد مهین خطه‌ی کاشان که مدام
مهد هوش وخرد وصنعت وبینایی بود
فرش زیباش کنون شهره‌ی دهراست چنانک
زری و مخمل او شاهد هرجایی بود
«ملک الشعرای بهار»
فرش کاشان، همیشه زینت‌بخش موزه‌های بزرگِ جهان و مراکز هنری بوده است. زندگی مردمان کاشان از دیرباز با فرش آمیخته بوده و هنوز با فرش رونق دارد. این شهر دارای بهترین، زیباترین، درخشان‌ترین و با ارزش‌ترین فرشهای جهان در برهه‌هایی از تاریخ فرش است.
تاریخچه فرش کاشان
کاشان از لحاظ تاریخی در مجاورت یکی از نخستین مراکز تمدن جهان، یعنی تپه سیلک، با قدمت ۷ هزار سال قرار دارد. شهرت میراث سیلک، سفالینه‌ها هستند تزئینات مربوط به نقش و تزئینات و ریزه‌کاری‌ها و نقش و نگار مشترکی که با ظروف سفالی و کاشی‌سازی کاشان دارد در آن‌ها موجود است.
سابقه تاریخی تهیه و بافت قالی با مواد اولیه پشم و موی حیوانات در نواحی روستایی و ایلیات بوده که به تدریج در شهرها پیشرفت کرده است.
کاشان حتی در عهد صفویه کانون بافت فرشهای گوناگون هنری بوده و فرشبافی را شاه‌عباس در این منطقه رواج داده است. فرش‌هایی که با طلا و مخمل و نفیس‌ترین قالیهای ایرانی که به اشتباه به فرش پولونزی (لهستانی) معروف است، گره خورده است. این قالیهای ابریشم زرباف به این دلیل با این نام شهرت یافت که به دستور دربار لهستان در زمان صفویه در کاشان بافته می‌شد. همچنین بافت ریز و مخمل‌نما و ظرافت خاص آن نسبت به قالیهای دیگری که با گره‌فارسی بافته شده است وجه تمایز فرش کاشان است.
به نظر برخی پژوهشگران خاستگاه قالی معروف شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی، کاشان است. اگر چه برخی دیگر از اندیشمندان این بافت را بافت شمال غرب کشور می‌دانند، اما آنچه که مسلم است استادکار قالی معروف شیخ‌صفی، استاد مقصودکاشانی، بافنده مشهور این دیار است.
فرش‌هایی به نام محتشم کاشانی نیز از بهترین فرشهای کاشان به شمار می‌رود. محتشم استاد معروف کاشانی بوده که در سالهای ۱۸۳۰ تا ۱۸۸۰ بسیار فعال بوده است. هرچند که گروهی از فرشهای ظریف بافته شده در کاشان در بازارهای آمریکا و اروپا به محتشم معروف بودند، اما در واقع عنوان تجاری بود و در عمل فقط قالی وجود دارد که واقعاً نام محتشم روی آن‌ها بافته شده است. علاوه بر او استادان ماهر دیگری نیز در کاشان فعالیت داشتند.
طرح و نقش فرش کاشان
از نظر طرح و نقش می‌توان گفت انواع لچک‌ترنج‌های شاه‌عباسی و گل و بوته‌های زیبا در زمینه سرخ برای مدت‌ها نقش قدیمی قالیهای کاشان بوده است. اما قالی امروز کاشان با ترکیب غالبی از نقوش سنتی ایران (اسلیمی و ختایی) با رنگ غالب کرم وخاکی و البته با تنوع کم در طرح‌ها و بر پایه سابقه وشهرت پیشین خود پیش می‌رود.
نقشه‌های متداول فرش کاشان اغلب به چند گروه تقسیم می‌شوند:
- لچک‌ترنج با نقشمایه گل‌های ریز و درشت؛
- افشان شاه‌عباسی، شیخ‌صفی، محرابی، گل‌فرنگ، تصویری؛
- قاب‌قابی با نقوش متفاوت در قاب‌ها و کتیبه‌ها؛
تصویر ۱: طرح تصویری بافت کاشان
تصویر ۲: طرح لچک‌ترنج محتشم-۱۲۸۹ه.ش
تصویر ۳: طرح قاب قابی
تصویر ۴: گلدانی، ۱۲۷۹ه.ش کاشان دارای متنوع‌ترین فرشهای گلدانی است و طراحان و بافندگان آن علاقه بسیاری به این طرح نشان داده‌اند.
در طرح فرشهای کاشان ترنج موجود در آن‌ها معمولاً منحنی و به شکل لوزی است که به دلیل داشتن دو سرترنج، شکل کشیده‌تری دارد و ترکیب زیباتر به نظر می‌رسد. در اطراف ترنج و لچک‌ها معمولاً برگ‌های پیچ خورده وجود دارد(تصویر شماره ۵).
تصویر ۵: لچک‌ترنج با نقشمایه گل‌های ریز و درشت-اوایل قرن ۲۰میلادی
پروفسور پوپ مختصات دیگری را هم برای نقشه قالیهای کاشان شمرده است مانند:«ترنج‌های کنگره‌دار و برگ‌های ظریف، شاخه‌ها و برگ‌های دندانه دار و…
نکته قابل توجه که می‌تواند طرح و نقوش فرش اصفهان را نسبت به فرش کاشان متمایز کند این است که در متن قالی اصفهان ترکیبی از گل ختایی همراه با شاخه‌ای از اسلیمی کشیده می‌شود اما در قالی کاشان در متن فرش بیشتر گل‌های ختایی طراحی می‌شوند، و کمتر از اسلیمی‌های پیچیده استفاده شده است، شاید به همین دلیل در کاشان طرح لچک‌ترنج را طرح شاه‌عباسی نیز می‌نامند. در مورد حاشیه‌های موجود در این فرش‌ها باید اشاره کنیم که تعداد حاشیه‌های فرش کاشان معمولاً هفت عدد است که البته با گذشت زمان از آن کاسته شده است، و به سه و پنج تقلیل یافته است. در حاشیه بزرگ معمولاً دو گل بزرگ شاه‌عباسی و دو برگ کنگره یا یک اسلیمی گذاشته می‌شود. استفاده از نوعی حاشیه در فرش نخسین این منطقه به چشم می خورد که به نام مستوفی کاشان معروف است.
رنگ و رنگرزی در فرش کاشان
تاریخچه رنگرزی در کاشان به بیش از هفت هزار سال یعنی هزاره پنجم قبل از میلاد می‌رسد. در واقع می‌توان گفت کاشان مهد رنگرزی در ایران است و قبل از بیشتر تمدن‌های بشری، هنر رنگرزی در منطقه سیلک رواج داشته است. پروفسور گیرشمن، باستان‌شناس فرانسوی، در پی تحقیقات خود،بیان کرده است: مردگان را به شیوه‌ای پیچیده در کف اتاق‌ها دفن کرده‌اند: «جسد مرده را با رنگ قرمز رنگ‌آمیزی کردند و این عمل در جاهای دیگر دیده نشده است. رنگ قرمزی که برای رنگ‌آمیزی دیوارهای اتاق استفاده می‌شد وسیله‌ای برای دکوراسیون داخلی محسوب می شد. این رنگ مخلوطی از اکسید آهن با عصاره میوه است که در نجد ایران بسیار رایج بوده است. این نمونه‌ی خوب است که ذوق انسان را برای آزمایش‌های گوناگون و استعداد او را برای اختراع نشان می‌دهد.
رنگ زمینه یا بافت فرش کاشان عمدتاً لاکی (گُلی) یا کرم و سرمه‌ای است. در برخی موارد از بادام هندی، خاکی، پوست پیاز، شیری، بادام و زمینه مسی نیز استفاده می‌شود. در فرشهای زمینه لاکی، زمینه حاشیه پهن فرش به رنگ سرمه‌ای و از رنگ سرمه‌ای نیز در ترنج آن استفاده شده است. رنگرزان قدیمی کاشان برای اینکه الیاف خود را قرمز کنند، علاوه بر گیاه روناس، از صدف ارغوانی نیز استفاده می‌کردند که درخشندگی خاصی بر جای می‌گذاشت. امروزه کم و بیش تمام رنگهای مورد استفاده رنگرزان آنجا از یک سری رنگهای شیمیایی پایدار استفاده می‌کنند. و رنگهای آن قرمز لاکی، آبی، سرخابی، فیروزه ای، بژ کم رنگ، سفید شکری، سبز فیلی، قهوه ای و سبز پسته ای است. رنگ های لاکی سیر و روشن، آبی، سبز، زرد، مشکی، کرم، بژ، صورتی، نیلی، سرمه ای و…از عمده ترین رنگهای مورد استفاده در قالی های کاشان است. می توان گفت رنگ کرم و لاکی بویژه کرم زمینه اغلب قالیهای کاشان جدید را می‌پوشاند.
ویژگی فرشهای کاشان
نوع گره فرش در کاشان و حومه، نامتقارن(فارسی) است. همینطور چله‌کشی، و دار، همه فارسی و لول بافت و دار‌ها عمودی و اغلب چوبی هستند و رجشمار(تعداد گره در ۶٫۵ سانتی‌متر) از ۳۵ تا ۵۰ گره است. تکمیل(روگیری) در حین بافت انجام می‌شود و برای پرز از پشم و ابریشم و برای تار از پنبه استفاده شده است. قالیهای کاشان در گذشته به علت داشتن پشم ظریف و لطیف و بافت مرغوب آن، مشهور و قابل تشخیص بوده است و علت اصلی آن، استفاده از پشم مرینوس وارداتی بوده است. ریشه‌های پایین فرش به دلیل نوع بافت(فارسی) به هم وصل می‌شوند و در بالای فرش تارها آزاد است. ابعاد فرش‌ها از ۱٫۵ تا ۶ متر، ۲ متر و به ندرت ۱۵ متر است.
آداب و رسوم خاص قالیبافی کاشان
در کاشان بافندگان هنگام قالیبافی آهنگ و شعر می‌خوانند. این اشعار برگرفته از متن و دلبسته به جامعه و بازتاب دردها، آرزوها، و علایق بافندگان است
گاهی این اشعار برای طلب و یاری خواستن از امام برای پیشرفت کار و سلامتی و تندرستی و رسیدن به آرامش در سایه ائمه (ع) است. خوانده شده که می‌خواهند فرش را پایین بیاورند.
نمونه اشعار ابتدا و انتهای بافت که خوانده می‌شده است:
ای دلبر جان جهان بسم الله ای فخر زمین و آسمان بسم الله
بنشین نگاه به چشمونش کن دوم بنشین جان به قربونش کن
اول به خدای حي داور دوم به رسول تاج برسر صلوات
سوم به علي و يازده فرزندش بر خواجه کاينات صلوات
ریحانه کثیری
کارشناس ارشد فرش دستباف
برای اطلاعات بیشتر درباره قالی کاشان میتوانید منابع زیر را مطالعه کنید:
– بصام، سیدجلال الدین و همکاران(۱۳۸۳).رویای بهشت (هنر قالیبافی ایران)،تهران:اتکا.
– چیت‌سازیان، امیرحسین(۱۳۹۱). رنگ و رنگرزی در فرش کاشان. کاشان‌شناسی دوره ۵ پاییز و زمستان. شماره ۲ (پیاپی ۹) شماره صفحات: ۱۱۶ – ۱۳۵.
– ژوله، تورج، (۱۳۹۲). شناخت فرش برخی مبانی نظری و زیرساخت‌های فکری، انتشارات یساولی، تهران
– قمی اویلی، سمیه. نیکویی، مجید(۱۳۹۵). بررسی تحولات طرح و رنگ‌بندی قالی کاشان در صد سال اخیر. دانشگاه هنر تهران. دانشکده هنرهای کاربردی.کارشناسی ارشد.
– صوراسرافيل، شيرين، بزرگترين طراحان فرش ايران، تهران، پيکان.
