ذهنی‌بافان هریس، لچک‌ترنج شهری را در خیال خود نقش زده و بر دار قالی آن را بازآفرینی کرده‌اند. این خیال‌بافی، زیبایی فرش هریس را دو چندان کرده است. زیبایی مسحورکننده‌ی فرش هریس، نام آن را بر بلندای فرش‌های روستایی‌باف جهان قرار داده است.
تاریخچه فرش هریس
یکی از مراکز مهم و معروف فرشبافی ایران، منطقه‌ای واقع در استان آذربایجان‌شرقی به نام هریس است. فرش‌های هریس اغلب به صورت ذهنی‌باف به دست بافندگان محلی بافته میشود. فرش‌های ذهنی‌باف پیرو و تابع ذوق و سلیقه و حسِ زیبایی‌شناسی قومی بافندگان آن است. مسائل بسیار زیادی در شکل‌گیری طرح‌های ذهنی‌باف دخیل هستند. سن، جنسیت بافنده، محیط جغرافیایی و شرایط اجتماعی، مسائل مربوط به آداب و رسوم، مسائل مهم دینی و اعتقادی از جمله عوامل تاثیرگذار در روند تولید فرش‌های ذهنی‌باف به حساب می‌آیند.
فرش‌های هریس بهترین نوع فرش‌های منطقه آذربایجان محسوب می‌گردند؛ فرش‌های سنگین و بادوام، مشهور و پرطاقت، و سرشار از ویژگی‌های متمایز و در عین حال ارزان به این ناحیه تعلق دارد.
بدون شک از آغاز قرن نوزدهم و قبل از این تاریخ، حرفه قالیبافی در این ناحیه متداول بوده است. سیسیل ادواردز میگوید: تصور می‌کنم می‌توان اتفاق‌هایی را که در این زمینه روی داده است با اطمینان نسبی بازگو کرد. تجار تبریزی می‌دانستند که کشورهای مغرب‌زمین به جای تخته فرش‌های باریک و دراز(کناره) با طرح‌های تکراری که تا آن زمان در روستاها تهیه می‌گردید خواستار قالی‌هایی هستند که با طرح ترنج بافته شده باشند. بنابراین ضروری به نظر می‌رسید که یکی از تجار، طرحی از طرح‌های معمولی گردان، یعنی طرح لچک‌ترنجی را به گراوان با بخشایش و یا هریس بفرستد و مشاهده کند که قالیبافان روستایی چگونه از آن استفاده می‌کنند، بدیهی است آنچه انتظار می‌رفت به وقوع پیوست.
همچنین در گذشته بافندگان هریس فرش‌های بسیار ظریف ابریشمی تولید می‌کردند. بافت استادانه و بی نقص و نقش‌های جالب آنها چنان بود که گاه با فرش‌های بافت تبریز اشتباه می‌شدند.
دستمال نقشه ها یا نقشه های کوچک پارچهای هریس
بافندگان هریس به سه شیوه “نقشه” ، “اورنک” و “چِشنی” وبه عنوان الگو در بافت فرش بهره می‌گیرند. نقشه که بر روی کاغذ شطرنجی استفاده میشود و اورنک بافته کوچکی است که در آن نمونه‌هایی از طرح‌ها و نقش‌مایه‌های مختلف بافته شده است که در کنار دار قالی نصب میشود و بافنده هنگام بافت، به آن رجوع می‌کند و طرح و نقش مورد نظرش را از آن اقتباس می‌کند. اما از آن مهمتر دستمال نقشه‌ها هستند که در زبان محلی به آنها چِشنی می‌گویند؛ و بیشتر مورد استفاده قالیبافان هریس بوده است. چشنی‌ها الگوهای بافندگی پارچهای در اندازهی کوچکتر از ۳۰ در ۳۰ سانتی‌متر بودند که یک تکه پارچه چلوار ساده سفیدرنگ است که طرح و نقشه مورد نظر بر روی آن به وسیله رنگ جوهری و قلم‌مو کشیده میشود. نکته مهم این است که خطوط تشکیل دهنده این دستمال نقشه‌ها همیشه به صورت منحنی است ولی پس از بافت بر روی فرش، این خطوط به صورت نیمه‌هندسی و نیمه‌گردان نمود پیدا می‌کند.
تصویر ۱ : طرح تاجری؛ ترنج به شکل مربعی از سه زمینه تشکیل شده است و لچک به صورت یک طرح گوشه به شکل مربع و حاشیه با طرح سماوری است.
ویژگی‌های فرش هریس
این قالیها اغلب دو پوده با پرز بلند و درشت‌باف یعنی با رجشمار ۲۰و۳۰ بافته میشوند که درمواقعی و قالیهای ابریشمی با رجشمار ۵۰ و۶۰ تولید می‌گردد. نوع گره فرش‌های هریس متقارن (ترکی) و اندازه قالی معاصر هریس عموماً ۲در۳ و ۵/۲در۵/۳ متر است. فرش‌های هریس با وجود آنکه در یک سبک بافته میشوند ولی کمتر مشابه یکدیگر هستند و همچنین به طور معمول در سبک شاخه شکسته بافته میشوند.
طرح رایج در قالیهای هریس طرح لچک‌ترنج با حاشیه سماوری است که بر اساس شکل ترنج، اسامی گوناگونی به خود می‌گیرند.
سابقه فرشبافی دراین ناحیه و تلفیق طرح‌های شکسته ذهنی با طرح‌های گردان وارداتی منشأ خلق طرح‌های جدید گردید. طرح‌های رایج قالیبافی در این ناحیه را می‌توان به سه دسته طبقه‌بندی کرد ۱-طرح‌های شکسته و هندسی ذهنی‌باف(پشم با رجشمار ۲۰) ۲-طرح‌های لچک‌ترنج افشان شاخه‌شکسته۱ (پشم با رجشمار۲۰و۳۰) ۳-طرح‌های گردان شهری (ابریشم با رجشمار ۵۰و۶۰).
مراکزی که از نظر سبک قالی، تابع هریس هستند شامل : مهربان، شربیان، روستاهای گراوان، بخشایش و قراجه است.
تصویر ۲ : طرح صمد خانی؛ ترنج از دو بخش تشکیل شده است سرترنج به شکل قاب اسلیمی بزرگ است.و لچک بدون گوشه، دارای یک قاب اسلیمی به شکل واژگون با حاشیه طرح سماوری است.
طرح و رنگ فرش هریس
طرح معروف این ناحیه طرح لچک‌ترنج شکسته است که با نام محلی گوشه‌گوبک شناخته میشود. ترنجها اغلب در اندازه بزرگ بافته میشوند که گاهی تا نزدیکی حاشیهها میرسند. ترنج میانی بر زمینه‌ی فرش تسلط کاملی دارد به گونه‌ای که قسمت بزرگی از متن فرش را می‌پوشاند. لچک‌ها نیز غالباً تشابه فراوانی با ترنج دارند نقشهی قالی هریس گونههایی با نامهای قاچ خاتون یا داش‌خاتون (ترنج در زمینه ساده)، حاج عظیمی(ترنج لوزی)، یِدّی گل( هفت حوض)، صبوری، اسماعیل بیگ، باشا باش(سراسری)، تاجری (لچک پلکانی) تصویر۱ و صمدخانی (ترنج دایره) تصویر ۲، میشناسند.
در قالی هریس از نقوش برگ بلوط و گلهای شاه عباسی برای تزِیین حاشیه استفاده میشود. دو حاشیه معروف «سماوری یا لاک پشتی» و «بالوق شاماما۲» در اغلب این قالیها موجودند. « بالوق شاماما » : بالوق به معنی « برگ ماهی » و شاماما ، « گل گرد بزرگ» است(تصویر۳).
تصویر۳: حاشیه بالوق شاماما
هریس از لحاظ طرح و رنگ و رنگرزی با رنگهای طبیعی، دارای شهرت جهانی است. بافنده‌های هریس رنگهای دلخواه خود را در بین فام‌های قرمز مایل به قهوه‌ای صورتی روشن و سیر، آبی روشن و تیره و عاجی انتخاب می‌کنند. رنگ غالب متن قالیهای این منطقه لاکی و با حاشیهی سرمهای است اغلب رنگها، قرمز خرمایی، قرمز روشن، سرمهای، لاکی، آبی، مشکی، زرد و سبز است.
ریحانه کثیری
کارشناس ارشد فرش دستباف
برای اطلاعات بیشتر درباره قالی هریس می‌توانید منابع زیر را مطالعه کنید:
-محمدی، شبنم، وندشعاری، علی(۱۳۹۳). ساختارشناسی طرح در قالیهای معاصر هریس، دوفصلنامه علمی‌پژوهشی گلجام.
-ادوارز، سیسیل(۱۳۶۷).قالی ایران،ترجمه مهین دخت صبا،انجمن دوستداران کتاب.
-بصام، سیدجلال الدین و همکاران(۱۳۸۳).رویای بهشت (هنر قالیبافی ایران)،تهران:اتکا.
-نصیری، محمد جواد، (۱۳۷۴).“سیری درهنر قالیبافی ایران”، مؤلف، تهران.
-عزیزی،حسن،نوائی، مهناز(۱۳۸۷)بررسی بن مایه های انتزاعی در قالی هریس،فصلنامه علمی پژوهشی گلجام.
