ترکمن صحرا، سرزمینی با دشت‌های سبز مخملی با مردمی اصیل و فرهنگی غنی، خاستگاه هنرنمایی زنان هنرمندی است که مهارت قالیبافی، یکی از با ارزشترین دستاوردهای آنهاست. نقش گلین بارماق۱ حکایت زنانی است که هنرمند بودن خود را بر روی تک تک گره‌های فرش ترکمن جاودانه می‌کنند.
پیشینه تاریخی ترکمن‌ها
ترکمن‌ها در اصل از ترکان مغول هستند که از هزاران سال قبل در شرق دریای خزر در ترکمنستان شوروی و شمال شرقی ایران به گونه چادرنشینی زندگی می‌کنند. ابوالقاضی بهادرخان در کتاب «شجره ترکمن‌ها» سابقه تاریخی آنها را به شش هزار سال قبل می‌رساند. مارکوپولو سیاح معروف ایتالیایی در شرح سفر افسانه‌آمیز خود به آسیای شرقی و افسانه‌های تارتارها۱ ضمن تعریف از اسب‌ها و قاطرهای ترکمنی به فرشهای ظریف و زیبای این قوم نیز اشاره میکند. قالیبافی در میان آنها مانند کلیه عشایر ایرانی از خصایص و عادات همیشگی و تغییرناپذیر است. آنها قالی را نه بر اساس تفنن و تجمل بلکه بر اساس ضرورت می‌بافند. ولی شماری از این دستبافته‌ها به گونهای ظریف از کار در می‌آیند و از دار جدا میشوند که اطلاق وسیله‌ی تجمل برآن‌ها چندان هم بی‌مورد به نظر نمی‌رسد.
ساختار ایلی ترکمن‌ها
ترکمن‌ها به پنج طایفه مهم سالور، ساریک، اِرساری، یُموت و تِکه تقسیم میشوند که بیشتر در ترکمنستان زندگی می‌کنند و از این طوایف تنها تیره‌هایی از یموت‌ها که شامل دو قبیله‌ی آتابای و جعفربای هستند و تیره‌هایی از ایل تکه در ایران زندگی می‌کنند.
بهترین بافتههای ترکمن، توسط ایل تکه بافته میشوند. قالیبافان تکه از بافندگان دو قبیله دیگر ماهرترند و بافتههای آنان معروف‌تر است. پس از قالیبافان تکه بافندگان آتابای بهترین بافندگان این ناحیه محسوب میشوند و مقدار فرآوردههای آنان بیشتر است. قالیچه‌های جعفربای به طورکلی از بافتههای آتابای کیفیت پایین‌تر و میزان آن کمتر است. همچنین پشم از گوسفندانشان و ریسندگی و رنگرزی نیز با خودشان است.
تصویر ۱: نقش ماری گول
طرح و نقش قالی ترکمن
فرشهای ترکمن به عنوان نمادی از تجلی فرهنگ یک قوم دارای نقوش نمادین، بیانگر جنبه‌های آئینی، اعتقادی، مذهبی و اسطوره‌ای باورهای بافندگانشان هستند. طبق افسانه‌ها جد ترکمنان دستور العمل‌هایی را در نقوش فرش برای پسرانش رمزگذاری کرده است و تا به امروز کسی نتوانسته پی به راز آنها ببرد.
نقوش فرش اصیل ترکمنی، ذهنی‌باف است و بافندگان ترکمن عمدتاً زنان هستند که فرزندان دختر از کودکی در کنار مادران خود بافندگی را یاد میگیرند و برای جهیزیه خود بافتن یک الی چند تخته قالی را الزامی می‌دانند.
طرح فرشهای ترکمن از نقوش پرتکراری تشکیل شده است که با توجه به طایفه بافنده آن، دارای نقوش و طرحهای مختلفی است و برگرفته از ذهن خلاق و هنر اصیل اقوام ترکمن است. از جمله طرحهای معروف این ایلات یکی طرح ترکمن قاشقی است که در متن این طرح شکل‌هایی مانند دسته‌های منبت‌کاری شده‌ی قاشق‌های دوغ‌خوری ایلیاتی دیده میشود و دیگری طرح ترکمن‌آخال۳ (بخارا) و یا طرح چشم‌غزال ترکمن (به چشم آهو شباهت دارد) و همچنین طرح چهارفصل که مخصوص بافنده‌های ایل تکه است و از مشخصه‌های آن این است که زمینه فرش با خاج کوچکی که در وسط آن طراحی شده به چهار قسمت تقسیم میشود.
رنگ زمینه این قالی‌ها از رنگ‌های تیره و سرخ و سبز و نوعی قهوه‌ای تشکیل میشوند. رنگ‌های دلخواه ترکمن‌ها قرمز لاکی، آبی سرمه‌ای، سبز پررنگ، و بژ هستند.
دسته‌بندی نقوش قالی ترکمن
متداول است که قالی ترکمن را نه بر اساس طرح که بر اساس نقوش آن می‌شناسند. این نقوش اغلب نقوش هندسی هشت‌ضلعی هستند که تقلیدی ابتدایی از طبیعت با اشکال ساده شده جانوران و درختان است.
یکی از نقش‌مایهها در قالی ترکمن که بیش از بیست شکل مختلف دارد، در میان همه ترک‌زبانان به «گول» معروف است و در میان عشایر و روستاییان فارسی، حوض نامیده میشود. گل ترکمنی، همان ترنج ایرانی است و در نقشه‌های قالیهای ترکمن تکرار میشود که گونه‌های مختلفی دارد. “ماری گول”یکی از معروف‌ترین نقوش قالی ترکمن است که از جای پای شتر الگو گرفته شده است و نشان از جایگاه مهم شترها در ترکمن‌ها دارد.
تصویر ۲: نقش گلین بارماق
یکی دیگر از نقوش زیبای ترکمنی “گلین بارماق” نام دارد، و بیشتر بر روی فرش دختران نوعروس، در حاشیه قالی بافته میشود نقشی از کاروان شتران است که خنچه‌های عروس را در مسیر زندگی آینده حمل می‌کنند برخی معتقدند که گلین بارماق نمادی از انگشتان تازه عروس است که در هنگام بافتن قالی زخمی شده است و لکه‌های خون از خود برجا گذاشته است. از انواع دیگر نقوش گل شامل قابسه‌گل، طغرگل، درناق‌گل، آینه‌گل، گل‌آیدی(ایت لیق) و…را نام برد.
دیگر نقشمایههای ترکمنی چخماق، خمتاز و تعویذ۲ است که هر کدام از این نام‌ها و نشان‌ها برگرفته از اشیا پیرامون زندگی و حیات ترکمنان است که با اقتباس از آن در قالی و گلیم‌های خود نقش می‌کردند.
تصویر ۳: شانه، که در بالا و پایین قالی بافته میشود.
ویژگی‌های فنی فرش ترکمن
دار قالیبافی ترکمن‌ها به صورت افقی و زمینی است و بانوان بافنده‌ی قالی‌ها هستند. قالیچه‌ها یک پود و تار و پود هر دو از پشم است. مواد رنگی محلی آنها روناس و قرمز است. قرمز حشره‌ای است شبیه به قرمزدانه که از آن رنگ به دست می‌آید. هر دو این مواد رنگی در ناحیه شرقی دریای خزر یافت میشود.
نوع گره در هر ایل متفاوت است. گره قالیبافی در بین ایل تکه، متقارن (ترکی) و در بین ایل یموت، نامتقارن (فارسی) است. همچنین شیرازه‌بافی و گلیم‌بافی ترکمن‌ها، سبک فارسی است. و اما یکی از ویژگی‌های قابل توجه فرش ترکمن، بافتِ چند سانتیمتر حاشیه اضافه در قسمت گلیم‌باف، با طرحهای خاص خود که به آنها «شانه» می‌گویند. و این کاری است که در دیگر مراکز فرش‌بافی ایران تقریبا متداول نیست(تصویر ۳). همچنین به قسمت گلیم‌باف قالی ترکمن‌ها اَلَم می‌گویند. اندازه فرشهای ترکمنی از یک متر تا ۱۲ متر متغیر است.
فرش ترکمن، تجلیِ بودنِ یک قوم
ریحانه کثیری
کارشناس ارشد فرش دستباف
پی نوشت
۱٫نمادی از انگشت‌های تازه عروس به شمار می‌رود که در هنگام بافتن قالی زخمی شده است.
۲٫ تعویذ یکی از نقشمایههای قالی ترکمن است. تعویذ، دعا و نمادهایی برای دفع چشم زخم محسوب میشود. گوشواره‌ها، عقرب زرد و یا خیزابی (سگ زنجیری) از جمله معروف‌ترین تعویذها محسوب میشوند.
۳٫ استان اخال یکی از استانهای ترکمنستان است.
برای اطلاعات بیشتر درباره قالی ترکمن میتوانید منابع زیر را مطالعه کنید:
– تزاروا، النا. فرشهای ترکمن. ترجمه حسین کمندلو، انتشارات دانشگاه سمنان، ۱۳۹۶٫
– حصوری، علی. نقشهای قالی ترکمن و اقوام همسایه. انتشارات فرهنگان،۱۳۷۱٫
-بوگولیوف، سرگئی. فرشهای ترکمنی. ترجمه نازدیبا خزینهعلم، موزه فرش ایران، تهران ۱۳۵۶٫
-نصیری، محمدجواد. فرش ایران، انتشارات پررنگ، تهران ۱۳۸۵٫
-یعقوب زاده، آزاده. نقشمایه طلسم محافظ بر فرش ترکمن، کتاب ماه هنر شماره ۱۳۹۲٫۱۸۴
