فرش بیجار
تاریخچه فرش بیجار
بیجار یکی از شهرهای استان کردستان است منطقه‌ای که در گذشته گروس نامیده می‌شده و ظاهراً از طایفه‌ای به همین نام گرفته شده است. امروزه تجار قدیمی فرش هنوز هم قالی قدیمی بیجار را با نام گروس می‌شناسند. ناحیه قالیبافی بیجار مشتمل بر شهر بیجار و چهل روستای دیگر آن است.
بین دو جنگ (جنگ جهانی اول و دوم) به ندرت قالی در این ناحیه بافته می‌شد و در اوایل قرن بیستم این صنعت احیا شد. در سال ۱۹۳۸م، حدود ۱۰۰۰ دستگاه بافندگی در این ناحیه مشغول بافتن بودند. در جنگ جهانی دوم تقاضا برای فرش در مرکز استان (سنندج) بیشتر شد و به دلیل اینکه قالی‌های ضخیم و سنگین بیجار را نمی‌پسندیدند رو به تنزل رفت.
در کردستان اصولاً قالیچه‌های کوچک می‌بافند اما در بیجار و اطراف آن (روستاها) به تهیه قالی‌های بزرگتر مشغول بودند دلیل آن هم این است که بیجاری‌ها کرد نبودند بلکه ترک بودند و اکثر قبایل ترک، مثل قالی‌های بیجار قالی‌های خود را دوپود می‌بافند. در بین این قبایل ترک ناحیه هریس و تبریز، قشقایی‌های فارس و بعضی از ایلات افشار را در کرمان می‌توان نام برد. این خوانین ترک شرق کردستان برای قصرهای خود به قالی‌های محکم و بزرگ نیاز داشتند و دستور دادند که آنها را به همان شیوه عشایری و گره ترکی و دو پود پشمی تهیه کنند. یعنی به همان شیوهای که قالی اوشاک۱ تا به امروز بافته شده است. در واقع قالی بیجار می‌تواند یکی از خویشاوندان دور قالی اوشاک ترکیه باشد.
این کجی از راستی ماست۲
علت فشردگی و کجی قالی بیجار پود پشمی است که در آن به کار می‌بردند. پشم بر عکس پنبه، ماده‌ای است که حالت ارتجاعی دارد و برای به دست آوردن فرشی که متراکم باشد پودهای پشمی را باید به شدت کوبید که در نتیجه قالی‌های خشن و فشرده به دست می‌آید. این درستی دفه زدن بافندگان بیجاری است که با دشواری پودهای پشمی را چنان می‌کوبیدند که سرجای خود قرار بگیرد به این جهت قالیبافان بیجار علاوه بر شانه سنگینی که از آهن و چوب ساخته می‌شد ناگزیر ابزار مخصوص دیگری برای این منظور تهیه کردند که شبیه یک پنجه آهنی بود که ۳۱ سانتی‌متر طول دارد.
طرح و رنگ فرش بیجار
یکی از مشخصه‌های قالی بیجار رنگ‌های بکار رفته در آن است. تضاد جسورانه بین رنگ‌های به کار رفته، زیبایی این قالی‌ها را دو چندان میکند. در قالی‌های گروس به کار بردن رنگ‌های شاد و تند مانند قرمز و رنگ‌های متمایل به آن بویژه رنگ‌های: چهره‌ای (یک اصطلاح محلی برای رنگ صورتی پررنگ) و صورتی و پوست پیازی، مشکی، سفید، حنایی و انواع سبزها در زمینه‌های سرمه‌ای و سفید و قرمز زیاد به چشم می‌خورد. این جسارت را در کاربرد نوعی از رنگ زرد می‌توان دید که خاص بیجار است و حتی در قالی‌های کف‌ساده که متن آنها ساده و خلوت می‌باشد به کار می‌رفته است.
تعداد طرح‌های غالب که در بیجار تولید شده است اغلب محدود و معمولاً از نقشه‌های گردان استفاده شده است. از نقوش و طرح‌های معروف و قدیمی بیجار سمن برخانوم، نقش زیبای اسلیمی دهن‌اژدری و نقشه سرداری است. در تصویر ۱ قالی اصیل بیجار طرح سرداری مشاهده میشود. این قالی تمام ابریشم که به نقشه سردار معروف است مجموعه‌ای از بند اسلیمی‌ها و شاخه و برگ‌های متنوع است که سرتاسر متن سرمه‌ای رنگ را پوشانده‌اند و در اندازه ۲۰۰*۳۱۳ و رجشمار ۷۰ در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی بافته شده است.
تصویر ۱:قالی اصیل بیجار طرح سرداری معروف به اسلیمی شاخه¬شکسته(طرح گروس)
محل نگهداری: موزه فرش ایران
طرح لچک و ترنج هندسی نیز در قالی‌های قدیم بیجار مشاهده میشود. گلفرنگ بیجار، طرح مستوفی، گل و بلبل، گل وکیلی نیز در قالی‌های بیجار استفاده شده است. نقشه معمول بیجار نقشه معروف هراتی با ترنج وسط است، اما از جالب توجهترین نقشه‌های بیجار نقشه‌ی بارعام یا تریکلنیوم۳ است. سیسیل ادواردز در کتاب قالی ایران این نقشه را این گونه توصیف میکند: “بعضی از خوانین محلی میل داشتند که، چهار تخته قالی معمول در ایران، یعنی سرانداز و میان‌فرش و دو کناره، یک جا و در یک تخته قالی بافته شود این قالی بافته شد و خوب از آب درآمد و تکرار شد و از آن پس قالی‌هایی به این سبک تهیه کردند” (تصویر ۲).
تصویر ۲: قالی تریکلنیوم بیجار، (۶۳۸*۴۰۲)
«در این طرح سرانداز، میان‌فرش و دو کناره به صورت سرهم بافته میشود»
در بیجار برای آشنا ساختن روستاییان با طرح‌های جدید ابتدا آن را روی تکه قالیچه کوچکی می‌بافتند که به آن واگیره یا اورنَک۴ می‌گویند(تصویر ۳). اما امروزه جهت استفاده، از روش جدیدتر با نمایاندن طرح بر روی کاغذ شطرنجی صورت می‌پذیرد.
تصویر ۳: اورنَک (قطعه کوچکی از قالی بافته شده که در آن نقش زمینه و حاشیه ها نمایان است)
ویژگی‌های فرش بیجار
قالی‌های امروزه بیجار همگی از نوع دو پود و در گروه قالی‌های لول‌باف۵ هستند. تا حدود سه دهه قبل قالی بیجار سه پود نیز بافته می‌شد. گره مرسوم در این منطقه نیز متقارن است. شیرازه به صورت متصل بوده و پرداخت هنگام بافت صورت می‌گیرد همچنین گلیم‌بافی به صورت فارسی بافته میشود و دار استفاده شده در قالی‌های بیجار عمودی و ثابت، با چله‌کشی ترکی است. رجشمار قالی‌ها بین ۳۰ و حداکثر ۳۵ هستند.
بهترین فرش‌های این ناحیه را ایل شاهسون تیره‌ی امیرافشاری، که در شمال بیجار و اطراف تکاب زندگی می‌کنند، می‌بافند. نقش‌ها و طرح‌های این منطقه گلدار و شاخه شکسته هستند. گاهی فرش‌های آنان با بافت‌های ایل افشار، که در حوالی کرمان هستند، مشابهت پیدا می‌کنند.
قالی تریکلنیوم بیجار
پی نوشت
۱٫ نام یکی از استانهای ترکیه است.
۲٫ اشاره به حکایت انوشیروان عادل: (این کژی از بهر چیست؟ این کژی از راستی ماست).
۳٫نامی یونانی-رومی است که سیسیل ادواردز معتقد است این نامگذاری مفهومی ندارد و بدون شک از این نام این معنی مستفاد میشود که شاهزاده یا حکمرانی بر روی شاهنشین و یا سکویی که با قسمت بالای قالی پوشیده جلوس میکند در حالی که فرمانبرداران و ملازمان وی در دو صف، در قسمتهای کناری قالی در حالی که پشت آنها رو به دیوار است، میایستند.
۴٫ اورنَک یک فرش کوچک است که در آن نمونه‌هایی از طرح‌ها و نقش‌مایه‌های مختلف بافته شده است و بافنده هنگام بافت یک قالی به آن رجوع میکند و طرح و نقش مورد نظرش را از آن اقتباس میکند. از این نظر اورنَک یک الگو یا نوعی بایگانی از نقوش مختلف بود که بافندگان از آن برای بافت یک فرش جدید استفاده می‌کردند.
۵٫ لول باف: شیوهای از بافت فرش است که در آن تارهای چله بر روی دار به گونهای قرار گرفتهاند که در محل گره زدن کاملاً به هم چسبیدهاند و به کمک چوب هاف (در مناطق آذری) و چوب هاف و کوجی (در مناطق فارسی باف) به صورت زیر و رو قرار میگیرند. زاویه بین چلهها در این شیوه بین ۱۲۰-۸۰ درجه در نوسان است. هر قوس در پشت فرش نشانگر یک گره است و در پشت فرش ردیف گرهها برجسته و متمایز دیده میشود.
برای اطلاعات بیشتر درباره قالی بیجار میتوانید منابع زیر را مطالعه کنید:
-ادوارز، سیسیل(۱۳۶۷).قالی ایران،ترجمه مهین دخت صبا،انجمن دوستداران کتاب.
-بصام، سیدجلال الدین و همکاران(۱۳۸۳).رویای بهشت (هنر قالیبافی ایران)،تهران:اتکا.
-ژوله، تورج، (۱۳۸۱).“پژوهشی در فرش ایران”، انتشارات یساولی، تهران.
-نصیری، محمد جواد، (۱۳۷۴).“سیری درهنر قالیبافی ایران”، مؤلف، تهران.
-ابراهیم نژاد، محمد ابراهیم،(۱۳۷۶). “مروری بر قالیبافی گروس”، سلاله، زنجان.
-https://www.jozan.net/rug-lexicon/triclinium-carpets
ریحانه کثیری
کارشناس ارشد فرش دستباف
آخرین نمونه آثار بیجار شرکت فرش ایران را اینجا زیر ببینید
