بار‌ها شنیده‌ایم که فرش‌های شرقی ارزشمندند و سرمایه‌گذاری روی آن‌ها سودآور است. نمونه­‌هایی نیز برای اثبات این شنیده‌­ها وجود دارد. حراج‌های مهم جهان، داستان‌های بسیاری درباره فرش‌ها و دستبافته‌هایی دارند که با قیمت پایه اندک وارد حراج شدند و با قیمت گزاف به فروش رفتند. مانند آن توبره ترکمنی که سال­‌ها با برچسب ۳۰۰ دلاری در گوشه یک عتیقه­‌فروشی در نیواورلئان خاک می­خورد؛ سپس به حراجی در بوستون راه یافت و به بیش از ۲۳۰۰۰ دلار فروخته شد. داستان‌هایی ازاین‌دست چنان پرشمارند که مشتریان را وسوسه کنند اندوخته بازنشستگی یا سرمایه خود را به‌پای زیبایی فرش‌های دستباف شرقی بریزند. اما این چشمداشت تا چه اندازه واقع‌بینانه ا‌ست؟ بگذارید در همین آغاز بگویم خرید فرش مانند برنده شدن بلیت لاتاری نیست اما بدبین نباشید. نیازی نیست سرمایه‌تان یک‌شبه ده برابر شود تا آن را یک سرمایه‌گذاری خوب بدانید. اگر سرمایه در زمانی معقول به میزانی قابل‌قبول افزایش یابد رضایت‌بخش است.

بیایید نگاهی به واقعیات بیندازیم. می‌خواهم از آن بادآورده‌ها که گه‌گاه شنیده‌ایم بگذرم، زیرا نادرند، و برای همه نیز پیش نمی­‌آیند. یک فرد هراندازه هم که بختیار (و باهوش) باشد، مگر چند بار می‌تواند توبره ترکمنی را که ۳۰۰ دلار خریده است به ۲۳۰۰۰ دلار در حراجی بفروشد و از زیر مالیات ۱۶۰۰۰ دلاری این معامله هم دربرود؟

کمابیش ما برای خرید فرش دستباف، به فروشندگان مراجعه می‌­کنیم. ایشان به ما در زمینه سرمایه­‌گذاری و خرید مشورت می­‌دهند. بیشتر این مشاوران، سخت‌کوش، خبره و صادق هستند. اما از میان ایشان برخی هم هستند که طمع مشتری را به بازی می‌گیرند. مسئله این است که خریداران معمولاً خرده‌خرده می‌خرند و عمده می‌فروشند. قیمت منصفانه خرده‌فروشی معمولاً ۲ برابر قیمت آن در فروش عمده است. یعنی هرگاه فرد بخواهد فرشش را بفروشد، اگر که نتواند دلال یا خریداری خصوصی برای فرش پیدا کند، ناچار به عمده‌فروشی خواهد بود. چه کسی بر سهامی سرمایه خواهد گذاشت که تا نصف بهای اولیه خطر کاهش داشته باشد؟ حتی در بازار پررونق سهام نیز قماری احمقانه خواهد بود. پس باید بدانید دقیقاً بر چه چیزی سرمایه‌گذاری کنید که بیشترین سود را داشته باشد و شناخت بازار فرش امری بیهوده نیست.

شما می‌توانید به حراجی‌های بزرگ رفته و رودرروی دلالان پیشنهاد دهید. همه کاری که باید بکنید این است که پیشنهادی بالا‌تر (معمولاً ۵% تا ۱۰%) بدهید از آنچه ایشان در عمده‌فروشی، قیمت منصفانه می‌دانند تا بتوانید بیشتر قیمت­‌های پیشنهادی حراج‌­های کریستی و ساتبی را آنِ خود کنید. اما آیا به اندازه کافی مهارت دارید که به­‌گونه­‌ای برنامه‌ریزی‌شده فرش‌های دستباف سودده خریداری کنید؟

بیایید نگاهی به کارنامه چیره‌دست‌­ترین ارزیابان جهان بیندازیم و ببینیم چگونه کار می‌کنند. هرساله در حراج‌های بزرگ، سرپرستان بخش‌ فرش، بیش از ۱۰۰۰ نمونه را ارزیابی می­‌کنند و شمار اندکی فرش را برای شرکت در حراج برمی‌­گزینند. برآوردهای ایشان معمولاً دامنه‌ای از ۲۵% تا ۳۰% را در برمی‌گیرد. بدین­گونه، ایشان برآورد می‌کنند که یک فرش، بین ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ دلار فروخته خواهد شد و فرشی دیگر ۱۰۰۰۰ تا ۱۴۰۰۰. به نظرتان در روز حراج چه رخ می‌دهد؟ در یک حراج معمولی، نزدیک به ۳۰% کالا‌ها اصلاً فروخته نمی‌شوند. بازار تمایل ندارد زیر بار قیمت پایه گذاشته شده بر بیشتر جنس‌­ها برود. قیمت پایه، به مردم گفته نمی‌شود اما حراجی‌ها، پایه‌ای را که از کفِ ارزیابی آن‌ها بیشتر باشد، نمی‌پذیرند.

آیا تخمین ۳۰% نفروخته‌ها به این معناست که آن ۷۰% کالای دیگر درست ارزیابی شده‌­اند و با همان قیمت فروش می­‌روند؟ نه به‌هیچ‌وجه. افزون بر ۳۰% نفروخته، حتی برخی کالاها پایین­تر از قیمت ارزیابی‌شده فروخته می­‌شوند. در مجموع، در هر حراج تنها نزدیک به ۵۰% کالاها، بر پایه قیمت ارزیابی‌ شده، فروخته می‌شوند. زبردست‌ترین و باتجربه‌ترین ارزیابان جهان، در ۵۰% مواقع خطا می‌کنند. پس آیا من و شما می‌توانیم بهتر از ایشان ارزیابی کنیم؟ گمان نکنم.

شخصی می‌گفت که می‌پنداشته، در یک حراجی‌ بزرگ، افزون­‌بر کارمزد تالار حراج، نهایت خطر زیان، بین ۵ تا ۱۰ درصد است؛ بنابراین خواهد توانست فرش را دوباره به همان تالار برده و به پیشنهادی پایین‌تر از زمان خرید، بفروشد. محض خنده، گمان کنید که بازار برای مدتی ثابت مانده است، از سویی شخصی هم هست که خواهان فرشی ا­ست که شما خریده­‌اید و هنوز هیچ فرش دیگری نظرش را جلب نکرده و پولش را نگه داشته که همان را بخرد. اگر اوضاع به این‌گونه که برشمردیم پیش نرود، دیگر حتی در ظاهر هم توجیه عقلانی برای چنین فکری وجود نخواهد داشت. به یاد داشته باشید شما و پیشنهاددهنده رقیبتان، تنها کسانی هستید که بر آن فرش پیشنهاد قیمت می‌دهید، بنابراین تنها رقابت است که قیمت را به آن جا کشانده است. اگر شما در حراج نبودید، او امکان داشت بتواند با قیمت بسیار کمتری فرش را بخرد.

با این اوصاف یعنی که در خرید فرش، هیچ بختی برای سود کردن نیست؟ خیر چنین نیست. اما شرکت در حراجی­‌ها و خرید فرش به این امید که سود هنگفتی به دست آورید، برنامه خوبی برای بازنشستگی نیست. فرش‌های خوب و درخور برای مجموعه‌داری در درازمدت مستعد افزایش بها هستند اما باید آگاه بود که پسند مجموعه‌داران نیز با گذر زمان تغییر خواهد کرد. در بیست سال گذشته، پسند خریداران به‌شدت به سمت بافته­‌های عشایری و ساده رفته است اما هیچ پسند و سلیقه­‌ای پایدار نخواهد بود و با گذشت زمان می‌تواند بی­‌هیچ هشداری دگرگون شود. رویدادهای ناگهانی نیز می‌توانند به شکل چشمگیری اوضاع انواع خاصی از فرش را دگرگون کنند. برای نمونه با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، بهای فرش‌های قفقازی نزول چشمگیری کرد.

با همه آنچه گفتیم، فرض کنیم شما همچنان بخواهید دست به سرمایه‌گذاری بزرگ بر فرش بزنید. از خطر آگاهید اما به هر رو می‌خواهید انجامش دهید. در جایگاه یک خریدار شما چه باید بکنید؟ گام نخست این است که فرش دستباف را بشناسید. بدون شناخت، سرمایه‌گذاری شما به شکست می‌انجامد. دیگر اینکه باید بکوشید مسیر پسند و مُد را پیش‌بینی کنید تا بازار دستتان بیاید. گرچه هر فرشی ارزش خودش را دارد، اما در بیست سال گذشته‌ دست‌بافته‌های بلوچ، دست‌بافته‌های جنوب ایران و دست‌بافته‌های کردی و ترکمنی توجه بسیاری از مجموعه‌داران را جلب کرده‌اند و من اگر بخواهم سرمایه‌گذاری کنم این‌ها گزینه‌های نخست من هستند. همچنین بر این باورم که بافته‌های جنوب شرقی آسیا (کامبوج و لائوس) که هنوز برای مجموعه‌داران کشف نشده مانده‌اند، زیبایی شگفت‌آوری دارند و از لحاظ فن بافت، بسیار ماهرانه هستند و برای مجموعه‌دارانی که جذبشان می‌شوند ارزش فرهنگی به همراه می‌آورند. این بافته‌ها از نظر ظرفیت افزایش قیمت، بهترین پیشنهاد‌های موجود در بازار هستند. بسیار بعید است که ارزان به بازار برسند و به‌احتمال‌قوی با عرضه کم و تقاضای بالا ارائه می‌شوند. بااین‌همه از هر نوع، تنها یک بهترین هست و هر مجموعه‌داری می‌خواهد همان را به دست آورد. بافته‌های معمولی‌تر، اگرچه ارزان‌ترند، اما به همان میزان احتمال افزایش بهایشان کمتر است. مگر این که از قضاوت زیبایی‌شناختی خود خاطرجمع باشید. بکوشید که یک یا چند دلال چیره‌­دست پیدا کنید تا به شما پیشنهادهای خوبی بدهند و همچنین حاضر باشند، خرید این بار شما را بعداً با بافته‌ای دیگر معاوضه کنند.

اما اندرز پایانی من که انجام آن بسیار ساده است. فرش‌هایی بخرید که به نظر شما یک قطعه هنری به­‌شمار می­‌روند. چیزی که برایتان لذت به ارمغان بیاورد؛ درست مانند هر کار هنری دیگری که بدین منظور تولید شده است. شاید افزایش ارزش آن‌ها بسیار باشد یا کم؛ یا اصلاً افزایشی نداشته باشند که به هیچ رو مهم نخواهد بود، چرا که اگر واقعاً بر شما اثر گذاشته باشد، هرگز حاضر نخواهید شد از آن جدا شوید. فرش‌ها اگر هوش از سر شما نربایند، از سر دیگران هم نخواهند ربود.

نوشته: استیون پرایس
ترجمه: داود شادلو