هنرهای زیبا، از طریق رسانه‌ی نقاشی، از بهترین سرنخ‌ها برای شاهکارهای فرش‌بافی است. برخی از معروف‌ترین نقاشی‌ها، فرش‌ها را در زندگی و جامعه‌ی پیرامونشان به تصویر می‌کشند. بیایید با این تابلو‌ها، به دنیای مرموز قالی‌های شرقی سفر کنیم.

مشرق زمین زادگاه بسیاری از داستان‌ها و حماسه‌های کهن است که در خاطره بشر، با افسانه‌هایی در پیوند با رمز و راز و شگفتی و جاذبه، گره خورده‌اند. فرش‌های شرقی نیز که نمادهای بسیاری را در خود جای داده، به همین اندازه سحرانگیز و گیرا هستند و قرن‌هاست در زندگی همه مردم- دارا و ندار، کاربرد داشته؛ زینت بخش قلمرو بزرگان و پادشاهان بوده و داستان‌های آن‌ها را آفریده است.

بسیاری از این قالی‌ها، ازجمله قالی بهارخسرو، خودشان از تاریخ محو شده‌اند، اما خوشبختانه روایت‌های به جا مانده از آن‌ها، داستانشان را زنده نگه داشته است. قالی‌های شرقی، مورد توجه هنرمندان هنرهای زیبا نیز قرار گرفته است و برخی از نقاشان معروف، آن‌ها را در آثارشان آورده یا از آنها الهام گرفته‌اند. به این ترتیب هنرهای زیبا، از طریق رسانه‌ی نقاشی، یکی از بهترین سرنخ‌ها را در مورد این شاهکارها ارائه می‌دهد. برخی از معروف‌ترین این آثار نه تنها فرش‌ها، بلکه زندگی و جامعه‌ی پیرامون آن‌ها را به تصویر می‌کشند.

سفری در زمان به بازار فرش‌های شرقی با آثار نقاشی

محبوبیت آنچه فرش‌های شرقی می‌نامیم، در اروپا از قرن چهاردهم به بعد در تصویرسازی نقاشی‌های اروپایی منعکس شده است. از این رو آثارهنرمندان دوره رنسانس منبع ارزشمندی برای طرح‌های قالی‌های اولیه ایرانی و عثمانی هستند. با این حال برخی از بهترین اطلاعاتی که ما در اختیار داریم از هنرمندان بعدی است. اواخر قرون وسطی و رنسانس عصر طلایی تولید و طراحی فرش محسوب می‌شود. در این زمان بود که بسیاری از طرح‌ها و نقوش سنتی به وجود آمدند. با این حال، در طول قرن هجدهم، بسیاری از مراکز قالی بافی تحت تأثیر جنگ و فتوحات قرار گرفتند.

اواخر قرن نوزدهم، علاقه دوباره به قالی‌های شرقی  و فرش‌های ایرانی افزایش یافت و بسیاری از مراکز سنتی بافندگی دوباره شروع به تولید و ایجاد طرح‌های جدید کردند.  این موضوع توجه نقاشان شرق شناس را نیز به خود جلب کرد.  فعالیت‌های دانشمندان و کلکسیونرها که از اواخر قرن نوزدهم آغاز شد، به طور قابل توجهی مجموعه فرش‌های شرقی باقی مانده را افزایش داد و امکان مقایسه دقیق‌تر فرش‌های موجود با همتایان نقاشی شده آن‌ها را فراهم کرد. تحقیقات تطبیقی غربی منجر به تاریخچه فرهنگی دقیق‌تر از هنر شرقی قالی‌بافی شد. این به نوبه خود باعث تجدید و برانگیختن علاقه علمی در کشورهای مبدا آن‌ها شده است. تحقیقات تطبیقی بر اساس نقاشی‌ها و فرش‌های دوره رنسانس که در موزه‌ها و مجموعه‌ها نگهداری می‌شوند همچنان به گسترش مجموعه دانش تاریخی و فرهنگی هنری کمک می‌کند.

نقاشانی که فرش‌های ایرانی و شرقی را برازنده‌ی آثارشان می‌دیدند، اغلب در شرق مرموزسفر می‌کردند و آنچه را که می‌دیدند با جزئیات باورنکردنی ثبت می‌کردند و در این کار،  شیوه‌ها و استانداردهای سختگیرانه‌ای برای دقت در جزییات موضوعات خود داشتند. آن‌ها قالی‌ها را در موقعیت‌های مختلف موضوع خود قرار داده‌اند. یکی از فراوان‌ترین گروه‌هایی که قالی‌ها را در نقاشی‌ها به تصویر می‌کشند، بازار فرش فروشان است. تماشای این آثار ما را به سفری در دل تاریخ می‌برد و به بازارهای پر جنب و جوشی در دل زمان رهسپار می‌کند. جایی که دلت می‌خواهد میان نقوش دل‌انگیز فرش‌ها و عطر خوش ادویه‌ها گم شوی.

با ژان لئون ژروم در بازار فرش قرن نوزدهم

تاجر فرش اثر ژان لئون ژروم

یکی از مشهورترین تابلوهای بازار فرش شرق شناسان توسط ژان لئون ژروم در سال ۱۸۸۷ خلق شد و “تاجر فرش” نام دارد. ژان لئون ژروم که در مدرسه هنرهای زیبا تحصیل کرده، هنرمندی پرکار و محبوب بود. او مانند دلاکروا و بسیاری از دوستان هنرمند و نویسنده‌اش سفرهای زیادی در شمال آفریقا و خاورمیانه داشت. ژان لئون ژروم با شاهکار خود، تاجر فرش، پنجره‌ای را به بازار فرش قاهره باز می‌کند، شبیه به آن چیزی که در سفر شرق خود، در سال ۱۸۸۵ تجربه کرد. او دید واضحی از اندازه و جزئیات این اثر باورنکردنی را ارائه می‌دهد. ناظر، از پشت به مناظر دقیق نگاه می‌کند. چند مرد که از لباس‌هایشان پیداست ثروتمند هستند، فرش بزرگی را که از بالکن آویزان شده است، بررسی می‌کنند. این فرش با نقش‌های گل و نقوش حیوانات تزئین شده است و فرش کوچکتر دیگری را که ممکن است قبلاً فروخته شده یا مورد علاقه خریداران نیست، تقریبا پوشانده است. روی زمین، فرش‌های بیشتری وجود دارد که یا پسندیده نشده یا قبلاً با موفقیت معامله شده‌اند، چون هیچ توجهی به آن‌ها نمی‌شود؛ تمرکز فقط روی فرش بزرگ است. مردها با زبان بدن متفاوت، به او نگاه می‌کنند. مرد ریش سفید با انگشتانش به فرش اشاره می‌کند. دو نفر از مردان دست هایشان را پشت سرشان ضربدری کرده‌اند و نشان می‌دهند که انگار تمایلی به خرید ندارند. جوان‌ترین عضو گروه به فرش نزدیک‌تر است تا آن را بهتر ببیند. کمی دورتر، مردی که ریش تیره دارد به چیزی اشاره می‌کند. در اطراف این صحنه، افراد دیگری قرار دارند که ظاهرشان گویای سطح پایین‌تری است. آنها تماشاگران یا  محافظان شخصی هستند که بدون نقش قابل توجهی در تجارت فرش‌های شرقی؛ فقط با شگفتی نگاه می‌کنند، درست مثل بیننده نقاشی.

در بازار فرش قاهره با چارلز رابرتسون

فرش فروش، قاهره، اثر چارلز رابرتسون

چارلز رابرتسون یکی دیگر از نقاشان مستشرق است که شیفته قالی و تاجران فرش بود. بسیاری از نقاشی‌های او بازارهای قاهره را بازسازی کردند. یکی از بهترین نمونه آثارش، «فرش‌فروش قاهره» است که در سال ۱۸۸۷ نقاشی شده است. این اثر باشکوه قطعه‌هایی از چندین نمونه خوب فرش را به ما نشان می‌دهد و توجه ما را به یک شاهکار باورنکردنی با طرحی سراسری جلب می‌کند. علاوه بر اینکه در این اثر نیز، هنرمند نقاش به ما ایده‌ای از مقیاس قطعه، متناسب با شخصیت‌های انسانی می‌دهد، فرش را به گونه‌ای به تصویر کشیده است که بافت بسیار ظریف آن را نشان می‌دهد. نکته قابل توجه دیگر، رنگ‌های سبز و ارغوانی درخشان فرش‌های سمت راست نقاشی است.

این رنگ‌ها حتی امروزه کمیاب هستند و بدست آوردنشان، نیازمند مهارت‌های باورنکردنی در رنگ‌های گیاهی طبیعی دارند.

بازار فرش، قاهره اثر چارلز رابرتسون

یکی دیگر از نقاشی‌های معروف چارلز رابرتسون از «بازار فرش قاهره» را با هم می بینیم. اهمیت این اثر از این جهت است که تاجر را با نمونه‌ای معمولی از آنچه به نظر می‌رسد یک فرش روستایی است نشان می‌دهد. این فرش، که اندازه ‌اش از سایر نقاشی‌ها کوچکتر است، قالیچه‌ای  از طرح‌های عشایری-روستایی این دوره را نشان می‌دهد.  چارلز رابرتسون در نقاشی «بازار فرش، قاهره»، گستردگی و اهمیت بین‌المللی هنر فرش‌بافی در پایان قرن نوزدهم را نشان می‌دهد.  او در این اثر، نمونه‌هایی از فرش‌های برخی از نقاط جهان مربوط به اواخر قرن نوزدهم را به ثبت رسانده است. از جمله فرش متمایز قزاق که در سمت چپ تابلو آویزان شده است. همچنین می‌توان فرش بزرگ عثمانی را ، آویزان  در دورترین طاق‌نمای سمت راست دید. جز این‌ها، نمونه‌هایی از فرش‌های عشایری و روستایی که به نظر بافت ایران هستند در طول اثر قابل مشاهده است.

فائزه قادری
کارشناس ارشد فرش دستباف

فلسفه هنری جیسون سیف

هنرمند جیسون سیف در سال ۱۹۸۹ به دنیا آمد و با پدر و مادری مهاجر از تبار خاورمیانه بزرگ شد. فرش‌ها بخش مهمی از دنیای او را در مسیر بزرگ شدن تشکیل می‌دادند. نقاشی‌های هنری جیسون سیف، با الهام از فرش‌های ایرانی و با ضربه‌های قلم موی ریز بر بوم، برای ایجاد قطعاتی در مقیاس بزرگ خلق می‌شوند. قطعاتی که در برخی موارد به بزرگی و پیچیدگی نمونه‌های اصلی فرش هستند.

 نقاشی‌های جیسون از قالی‌ها به اندازه خود آن‌ها جذاب و مسحورکننده است. سیف به سنت‌ها احترام می‌گذارد اما آن‌ها را دقیقا بازسازی نمی‌کند و مایل است دید جدیدی را به دنیای سنتی فرش ایرانی بیاورد جیسون می‌گوید که هنر او هم یک فرآیند معنوی و هم یک جور مدیتیشن است.  او اغلب متوجه می‌شود که ساعت‌های طولانی بدون اینکه قلم خود را بلند کند یا استراحت کند، کار می‌کند. سیف هندسه و طرح‌های پیچیده را آرامش بخش می‌داند. جیسون به دلیل تاریخچه غنی فرش و معنای نمادها و تصاویر فرش‌های سنتی به سمت فرش‌های ایرانی گرایش پیدا کرد.

سیف مجذوب نحوه ارتباط نمادها و نقوش روی قالی‌های عتیقه با یک قبیله یا منطقه جغرافیایی خاص بود. این ارتباط با کار عشایر کوچ نشین، او را به خود مردم هم پیوند می‌دهد. نمادهای موجود در قالی‌ها پیوندهایی را بین قبایل و مناطق مختلف ایجاد می‌کنند. این راهی برای گرد هم آوردن افراد با پیشینه‌ها و فرهنگ‌های مختلف از طریق یک رسانه جهانی است.  این همان چیزی است که هنرمند جیسون سیف سعی می‌کند در آثار هنری خود از فرش‌ها نقاشی دستی ایجاد کند: حس ارتباطی که مردم را به هم نزدیک می‌کند.

الهام از فرش‌های سنتی و ابداع با احساسات

هنرمند جیسون سیف ادعا می‌کند که مجذوب فرش‌های سنتی است، اما وقتی در حال خلق فرش است، سعی می‌کند با احساسات خود ارتباط برقرار کند و آن‌ها را وارد کار کند. رنگ‌ها و نقش‌ها به سبک سنتی خلق شده‌اند، اما ابداع ذهن او و حالت احساسات او در زمان خلق قطعه دخیل است. او به روش خود، می‌تواند وضعیت ذهنی کنونی خود را با سنت‌های گذشته ترکیب کند.

فرآیند خلاقانه‌ای که جیسون سیف برای خلق فرش‌های هنری خود استفاده می‌کند، الگوهای سنتی فرش‌بافی را به دنیای مدرن متصل می‌کند. نقاشی‌های او از قالی‌ها به اندازه خود فرش‌ها جذاب و مسحورکننده است.  سیف به سنت‌ها احترام می‌گذارد اما آن‌ها را دقیقا بازسازی نمی‌کند و مایل است دید جدیدی را به دنیای سنتی فرش ایرانی بیاورد.

نگاهی اجمالی به هنر سنتی و نگاهی نادر به دنیای درونی هنرمند

جیسون می‌گوید که می‌تواند با نقاشی‌هایش به گذشته نگاه کند و جدول زمانی احساسات و رشد عاطفی خود را در طول زمان ببیند. آثار او نگاهی اجمالی به هنر سنتی و نگاهی نادر به دنیای درونی هنرمند است. بخشی از خودش و آنچه در آن زمان احساس می‌کرد در هر قطعه گنجانده شده است.

آثار هنری جیسون سیف زبانی از شکل و رنگ است که از سنت باستانی الهام گرفته شده است. هم بازتاب و هم امتداد هنر قالی‌بافی است. بسیاری از نقاشی‌های جیسون بیننده را به یاد گذر زمان می‌اندازد. طرح‌های فرش‌ها از روشن و پر جنب و جوش تا تیره و فرسوده متغیر است.

نگاه اجمالی او به دنیای فرش‌های سنتی ایرانی، دیدگاه جدیدی را ارائه می‌دهد که اوج احساس و سنت است. مهمتر از همه، آن‌ها هنر فرش‌بافی ایرانی را وارد دنیای هنرهای زیبا می‌کنند و به آن چشم‌اندازی جدید و تازه می‌بخشند که باعث می‌شود این هنر برای نسل‌های بیشتری مورد قدردانی و توجه قرار گیرد.

نوشته: اومری شوارتز
ترجمه: فائزه قادری

[۱] JASON SEIFE