مرمت فرش به روش‌هایی گفته می‌شود که معایب یا خرابی‌های فرش (پارگی، سوختگی و پوسیدگی) را اصلاح می‌کند. فرش وسیله‌ای کاربردی است و مواد تشکیل‌دهندۀ آن (پشم، پنبه، ابریشم) آسیب‌پذیر است. به همین دلیل فرش‌های بسیار کمی از گذشته باقی مانده است که امروزه آذین‌بخش بسیاری از موزه‌های مهم دنیاست و مرمت بر روی آن‌ها به دلیل ارزش بسیار زیاد آن‌هاست.
مرمت همزمان با فرشبافی به وجود آمده و باعث شده است که عیوبی مانند کجی‌ها و پارگی‌ها بر طرف شود، البته تعمیرات جزئی فرش از قبیل شیرازه‌دوزی، ریشه‌بافی و عملیات مربوط به صاف کردن کناره‌های فرش را می‌توان در منزل انجام داد ولی عملیاتی مثل رفوگری و رفع چروکیدگی فرش کاری است که تنها از عهدۀ رفوگر‌های متخصص برمی‌آید. وسایل رفوگری و تعمیر همان‌ وسایلی است که در بافت فرش به کار می‌روند، مانند چاقوی بافت، قیچی و شانۀ آهنی، نخ و سوزن، درفش، انگشتانه، قاب کوچک چوبی، موم، انبردست، کلاف‌های پشم و پنبه و ابریشم (برحسب جنس فرش).

بعد از بافت، ابتدا براى يکسان کردن سطح فرش آن را پرداخت مىکنند. در برخی از مراکز قالیبافی عمل پرداخت را با ماشین‌های برقی مخصوصی انجام می‌دهند ولی در روش سنتی با قیچی یا تیغ‌های مخصوصی عمل پرداخت انجام می‌شود. چنانچه پرزهای قالی پس از بافت زیاد گرفته شود، در اصطلاح فنی به این حالت «ته‌خواب» یا «خواب‌کوتاه» می‌گویند. پرداخت فرش یکی از حساس‌ترین مراحل بافندگی است سنگ زدن عمل دیگری است که هنگام پرداخت گه‌گاه بر روی فرش صورت می‌گیرد. با این کار فلس‌های الیاف پشم کاملاً صیقلی می‌شوند و رنگ‌های اضافی الیاف از بین می‌روند و فرش حالت مخملی و ابریشمی مانند پیدا می‌کند. ارتفاع پرز فرش مانند سایر مشخصات ویژة آن مانند نوع گره، تعداد پود، طول ریشه و غیره از ضابطه‌های تشخیص محل بافت فرش است و بر حسب عادت و سنت و محل بافت میزان آن متغیر است. یکی از انواع پرداخت پرز پرداخت برجسته است که با قیچیهای مخصوص (قیچی سرنخ) انجام میشود و این نوع پرداخت برجستگی‌هایی را در سطح فرش ایجاد می‌کند که معمولاً در مورد تابلوفرش کاربرد دارد و زیبایی خاصی به تابلوفرش از لحاظ بعد و طرح می‌دهد.
شیرازه (كناره‌پيچ یا گوشه‌پیچ): برای پوشاندن سرپودهای كنار فرش و نظم بخشیدن به كناره‌ها و مهار تارهای كناری فرش به كار می‌رود. انواع شیرازه عبارت‌اند از:
شیرازه‌‌بافی متصل: چند رشته نخ خامه را كه همرنگ سادهبافي و متن اصلي قالي است به هم می‌تابند و به صورت گلوله كوچكي درمي‌آورند. پس از هر نوبت پود دادن (ضخيم و نازك) گلوله را از تارهاي شيرازه عبور می‌دهند و همراه سرپودها به صورت لوله‌اي يا حصيري می‌پیچانند و محكم مي‌كشند و اين كار را در همۀ رج‌ها تكرار می‌کنند.
انواع شیرازه‌بافی متصل عبارت‌اند از:

• شیرازۀ حصیری (چندردیفه): به صورت نوار باریک در کناره‌های قالی (قالی‌های عشایری)
• شیرازۀ متوازی
• شیرازۀ متخاصم
• شیرازۀ متضاد
• شیرازۀ متقاطع

شیرازه‌بافی منفصل: در كناره‌پيچ منفصل پس از اتمام قالي، شيرازه‌بافي به صورت جداگانه انجام مي‌شود. لازم به ذكر است كه استحكام و كيفيت كناره‌پيچ متصل در عمل بهتر از نوع منفصل آن است.
برخی فرش‌های ایران (فارس و یلمه چهارمحال‌وبختیاری) شیرازه‌های رنگی دارند.

---

اگر گلیم‌بافی فرش به هر دلیل شُل شده باشد یا تشخیص داده شود كه مقاومت لازم برای حفاظت فرش را ندارد، معمولاً در انتهای ریشه‌های فرش اقدام به گره زدن می‌کنند. این امر به‌ویژه در فرش‌های كهنه كه در معرض شستشو قرار می‌گیرند بسیار حائز اهمیت است. مهم‌ترین و متداول‌ترین این گره‌ها عبارت‌اند از:
دو گره، گره نخودی، گره پنجره‌ای

چله‌كشی یكی از مهم‌ترین مراحل بافت فرش است. در یك بافت تمیز، نقش چله‌كش (تنه‌تاب) حرفه‌ای و مسلط را هرگز كم‌بهاتر از كار بافندۀ با صبر و حوصله آن نیست. در چله‌كشی علاوه بر مهارت استاد كار چله‌كش انتخاب مواد اولیۀ مرغوب و دار مناسب نیز حائز اهمیت فراوان است.
در قالیبافی اسکلت اصلی تار و پود است. تار (چله) نخ‌هایی است که ابتدا به صورت رشته‌های موازی روی دستگاه قالیبافی نصب می‌شود. این عمل را چله‌کش انجام می‌دهد. در هنگام بافت قالی بافنده پود را از لابه‌لای چله‌ها رد می‌کند. بنابراین چله‌کشی یا چله‌دوانی، سوار کردن، انداختن یا گرداندن تعداد مشخصی نخ روی دار قالی برای قالیبافی است. تمامی این مراحل توسط یک یا دو نفر چله‌کش انجام می‌شود. چله‌کش نخ‌ها را روی ستون‌های افقی یا بالایی و پایینی، که به اصطلاح سردار و زیردار نام دارد، می‌پیچد. چله‌کش باید به انواع نقشه تسلط داشته باشد و بتواند آن‌ها را بخواند.
چله‌کشی بر حسب محل بافت و سنت‌های بافندگی به دو شیوه تقسیم می‌شود:
چله‌کشی فارسی: ابتدا نخ‌های چله به دور دو میخ که روی زمین محکم شده‌اند پیچیده و سپس به دار منتقل می‌شود.
چله‌کشی ترکی: در این روش دو کارگر، یکی در بالا و دیگری در پایین دستگاه قالیبافی می‌نشینند و نخ گلوله‌شدۀ چله را به دو سمت پرتاب می‌کنند و آن را به طور منظم در اطراف میله‌های سردار و زیردار (دور چله) می‌پیچند. این روش با این‌که وقت بیشتری می‌گیرد ولی دقت و نظم بیشتر و نتیجه‌ای رضایت‌بخش به همراه دارد.

رنگرزی یا صبّاغی فرش به فرآیندی گفته می‌شود که طی آن پشم و ابریشم در محلولی، که شامل مواد رنگزا و مواد شیمیایی است، رنگ‌آمیزی می‌شود و مولکول‌های رنگ با دوامی نسبی با مولکول‌های الیاف پیوند محکمی برقرار می‌کنند.
ماده رنگزا به همۀ مواد طبیعی و شیمیایی که قابلیت رنگرزی الیاف را داشته باشند اطلاق می‌شود. رنگ الیاف رنگرزی‌شده باید ثبات داشته باشد و در مقابل سایش، شستشوی شیمیایی، نور خورشید، حرارت، رطوبت، گرد و خاک و … یکنواخت و با حداکثر مقاومت باشد. از سوی دیگر، هم بایستی در عمق الياف نساجي پخش شود و تنها روي سطح آن قرار نگيرد.
رنگزاها به دو دسته طبیعی و شیمیایی تقسیم می‌شوند، و گروه سوم با ترکیب رنگ‌های طبیعی و شیمیایی ساخته می‌شود.
مواد رنگزای طبیعی استفاده‌شده در فرایند رنگرزی ریشۀ طبیعی دارند و با توجه به منبع استخراج آن‌ها در سه گروه زیر قرار می‌گیرند:
۱- آن‌هایی که از مواد معدنی به دست می‌آیند، مثل خاک سرخ؛
۲- مواد رنگی به دست آمده از جانوران، مانند قرمزدانه و صدف فرفری؛
۳- رنگدانه‌های به دست آمده از ریشه، گل، برگ، میوه و پوست نباتات.

---

مهم‌ترین انواع رنگ‌های سنتی و طبیعی قالی ایران عبارت‌اند از: اسپرک (زرد)، روناس (قرمز و قهوه‌ای)، قرمزدانه (قرمز)، نیل (آبی)، بَقَم (بنفش)، زعفران (زرد)، زردچوبه (زرد)، کاه (زرد)، گندل (زرد)، پوست گردو (خاکستر تا مشکی)، مازو (فیلی و موشی)، برگ مو (چمنی و لیمویی)، وسمه (آبی)، آلبالو (قرمز)، توت قرمز (قرمز)، صدف ارغوان (قرمز)، گلسنگ (قرمز)، هلیله (قهوه‌ای)، حنا (نارنجی و قهوه‌ای)، جفت (شتری)، سماق (خرمایی تا قهوه‌ای)، پوست انار (زرد تیره)، بزغنچ (خاکستری تا مشکی).
پیشرفت‌های صنعتی و تغییر نظام تولید، همین‌طور مشکلات تهیه و گاه مقرون به صرفه نبودن رنگ‌های گیاهی و حیوانی محققان را بر آن داشت تا دست به تهیۀ ترکیبات جدیدی از مواد شیمیایی و تولید رنگ از آن‌ها بزنند.

یکی از خصوصیات منحصربه‌فرد قالی ایرانی تنوع در طرح و نقش آن است که در عین تنوع خصوصیات یکدستی را هم ارائه می‌دهند. تنوع نقوش قالی ایرانی آن‌قدر زیاد است که توضیح همۀ آن‌ها ممکن نیست و در این‌جا فقط به معرفی مختصر برخی از مهم‌ترین این نقوش پرداخته می‌شود. طراحی فرش مجموعه عملیاتی است كه به منظور پیش‌بینی بافت یك فرش صورت می‌گیرد. این عملیات عبارت‌اند از: تعیین و ترسیم طرح و چارچوب اصلی و نقش‌مایه‌های آن، اندازه و چگونگی نسبت متن و حاشیه. مهم‌ترین عامل در طراحی فرش‌های مرغوب شهری تهیه نقشه است. اما نقش‌های شكسته و هندسی كه اغلب به دست فرشبافان روستایی و عشایری بافته می‌شود اغلب به طراحی قبلی نیاز ندارد و بافندگان نقشۀ دلخواه را بر مبنای تجربه‌ای که اندوخته‌اند می‌بافند.
نقشۀ فرش بر روی كاغذ شطرنجی كشيده می‌شود. کاغذ شطرنجی بر اساس رجشمار تعریف می‌شود و انواع مختلفی دارد. در زمان طراحی توجه به رجشمار مورد نظر اهمیت بسیاری دارد.
رجشمار: به واحد اندازه‌گیری و سنجش میزان تراکم گره‌های قالی در فرش دستباف رجشمار می‌گویند. رجشمار فرش در کنار عواملی مانند مصالح به کار رفته در بافت فرش، کیفیت بافت و … از عوامل اصلی در تعیین قیمت فرش ایرانی محسوب می‌شود. برای تعیین رجشمار تعداد گره یا تعداد رج‌ها را در واحد گره ذرعی محاسبه می‌کنند. برای روشن شدن این مطلب لازم است ابتدا تعریفی از ذرع و گره ذرعی داشته باشیم. در قدیم برای تعیین طول از واحد ذرع استفاده می‌کردند که در اصفهان معادل ۱۰۴ سانتیمتر و در تبریز معادل ۱۱۲ سانتیمتر و در کرمان معادل ۱۰۸ سانتیمتر است. یک شانزدهم ذرع، گره ذرعی است. بنابراین رجشمار فرش در اصفهان در هر ۵/۶ سانتیمتر و در تبریز در هر ۷ سانتیمتر و در کرمان در هر ۷۵/۶ سانتیمتر محاسبه می‌شود. مثلاً اگر رجشمار فرش ۶۰ باشد، بر اساس واحد اصفهان در هر ۵/۶ سانتیمتر و در واحد تبریز در هر ۷ سانتیمتر و در واحد کرمان در هر ۷۵/۶ سانتیمتر ۶۰ گره وجود دارد.
تعریف طرح: طرح عبارت است از یک پلان اصلی یا اسکلت کلی. مثل لچک ترنج، محرمات، محرابی، افشان، واگیره و …
تعریف نقشمایه: نقشمایه موتیف‌هایی است که طرح را به وجود می‌آورد. موتیف جزئیات طرح، رنگ و ترکیب نقشمایه را متفاوت می‌سازد. مثل شاه‌عباسی، بته، اسلیمی، برگ، گل فرنگ، گل گرد و …
در شناخت نقوش مناطق را به دو گونه تقسیم‌بندی می‌کنیم: مناطق شهری، روستایی و مناطق ایلیاتی، عشایری

---

ویژگی طرح و نقش و رنگ فرش‌های عشایری ایلیاتی
مصرف رنگ‌ها معمولاً محدود است.
از رنگ‌های تند و متضاد استفاده می‌شود.
معمولاً از رجشمار ۳۰ به پایین بافته می‌شود و کمتر در رجشمارهای بالا می‌بافند.
کوچک پارچه بوده، به‌ویژه در اندازه‌های زرع و نیم، قالیچه، پرده‌ای و کمتر از شش متری.
طرح و رنگ اکثر آن‌ها ذهنی‌باف و معمولاً نقشۀ کلاسیکی (نقشۀ طراحی‌شده توسط طراح) ندارد.
طرح اکثر فرش‌ها هندسی یا تلفیقی از هندسی و منحنی است.
از فرآورده‌های فرش عشایری گبه، جل، سفره، نمکدان، رختخواب‌پیچ و پشتی است.

---

قالی‌های روستایی
فرش‌های مناطقی مثل همدان، ملایر، اراک و چهارمحال و بختیاری از عمده مناطق روستایی‌باف فرش ایران بوده‌اند. عموماً طرح‌ها از تنوع کمتری برخوررند و یک طرح در منطقه رایج است و بر اساس آن الگوی کلی و با تغییرات جزئی در نقوش بافته می‌شود. تعداد رنگ زیاد نیست و ابعاد متوسط است و به‌ندرت فرش بزرگ پارچه بین آن‌ها دیده می‌شود. البته استثنائاتی نظیر هریس وجود دارد که قالی‌هایی با اندازۀ ۲۰ متر مربع نیز تولید می‌کنند.

---

قالی‌های شهری
قالی‌ای که در شهرها بافته می‌شود ظریف است و رجشمار آن بالاست و نقشه و طرح ویژه‌ای دارد. اندازه‌های قالی‌های شهری از کوچک‌ترین ابعاد تا بزرگ‌ترین آن‌ها وجود دارد. می‌توان قالی شهری را گونه‌ای پیچیده‌تر و متنوع‌تر از نمونۀ روستایی یا عشایری بسته به مقتضیات بازار فروش و منطقه تولید دانست که البته الزاماً دلیلی بر ارجحیت شهری بر روستایی هم نیست.
در قالی‌های شهری تنوع طرح و رنگ به مراتب بیشتر از نمونه‌های روستایی و عشایری است. تورج ژوله معتقد است پنج شاخۀ کلی در حوزۀ فرشبافی شهری مطرح هستند. این پنج شاخه عبارت‌اند از مشهد، تبریز، اصفهان، کرمان و کاشان که هر کدام ویژگی‌های منحصربه‌فردی در طرح و نقش و رنگ دارند. نقوش شهری نقوشی هستند که عموماً متصل و گردان‌اند. در نقوش متصل نقشمایه‌ها با شاخه‌ها به هم وصل می‌شوند.

---

نقوش شکسته و گردان
نقوش فرش‌ را به صورت کلی به دو دستۀ گردان و شکسته تقسیم‌بندی می‌کنند. نقوش گردان بیشتر در طرح فرش‌های شهری دیده می‌شود. نقوش گردان را هم به دو دستۀ کلی اسلیمی‌ها و ختایی‌ها دسته‌بندی می‌کنند. اسلیمی گونه‌ای از نقش و نگار است شامل خط‌های پیچیده و منحنی‌ها و قوس‌های دورانی مختلف که در فرش مناطق اصفهان جلوه و نمود زیباتری یافته است. طرح‌های اسلیمی انواع گوناگون دارد: «اسلیمی ساده»، «اسلیمی توپر»، «اسلیمی توخالی»٬ «دهن اژدری»، «خرطوم فیلی»٬ «ماری» و انواع دیگر. ختایی اساساً طرحی است با نقشمایۀ گل، برگ، بوته و شاخه گل، خاصه شاخه گل‌های شاه‌عباسی. در این نقشمایه محتوای اصلی شاخه و ساقۀ گیاهی است.

در طراحی فرش گاهی از نقوش حیوانی نیر استفاده می‌شود. شکارگاه، گرفت و گیر، ماهی در هم، شیری، نقوش کله‌مرغی، طاووس، بز کوهی، قوچ، اسب، ماهی. پرنده و… از این جنس نقوش‌اند.
باید دقت داشته باشیم که نقوش شکسته را با نقوش هندسی اشتباه نگیریم. نقوش شکسته نقوشی هستند که در آن‌ها خطوط زاویه‌دارند و لبه‌های مضرس دارند و غالباً در ترکیب خطوط نوعی بی‌نظمی هم دیده می‌شود. اما نقوش هندسی یا طرح هندسی به ترکیبی موزون گفته می‌شود که بر اساس اصول هندسه، طراحی یا بر پایۀ اصول هندسه نقوش چیده شده باشند و همان‌طور که با خطوط منحنی یا مضرس است، ترکیب منظمی داشته باشد.
فرش دستباف ایران در مناطق مختلف از شهری گرفته تا کوچک‌ترین روستاها ویژگی منحصربه‌فردی در طرح و نقشه دارد و تا حدودی هم این ویژگی همچنان باقی است. اما چطور می‌توان از طرح و نقشه و البته رنگ به اصالت یک فرش و منطقۀ جغرافیایی آن پی برد؟
آنچه در ابتدا بینندۀ قالی را تحت تأثیر قرار میدهد و او را به مقایسه‌ای کلی مجبور می‌کند، طرح و رنگ قالی است. نوع طرح، نسبت ابعاد و اشکال، به‌کارگیری نوع نقوش، شیوۀ تکرار گل و برگ‌ها و واگیرهها، نوع پراکندگی شاخ و برگها و گلها در متن فرش و چرخش آن‌ها، نسبت حاشیهها و لچکها و ترنج با هم و با متن، تعداد حاشیه، درصد استفاده از اسلیمی و ختایی، استفاده از نقشمایه یا موتیف خاص، ترکیب رنگی، تنوع رنگی، استفاده از رنگی منحصربه‌فرد، غلبۀ استفاده از نقوش جانوری یا گیاهی بر هم، متصل یا منفصل بودن نقوش و … همه عواملی هستند که با دقت بر آن‌ها می‌توان بین طرح و نقش فرش مناطق جغرافیایی تفاوت گذاشت و آن‌ها را از هم تفکیک کرد.

---

انواع طرح‌های فرش
لچک ترنج: طرحی بسیار پرکاربرد، زیبا و معروف در فرش ایران كه یادگار مكتب شاه‌عباسی است و در آن از لچك و ترنج به عنوان یكی از شناسه‌های طرح استفاده می‌شود.
افشان: طرحی است بدون لچك و ترنج كه برگ‌ها، گل‌ها، ساقه‌ها، پرندگان و حیوانات به عنوان نقشمایه سراسر متن فرش را پوشانده است.
محرابی: طرح اصلی محرابی از طرح محراب الهام گرفته شده ‌است و تزئیناتی از قبیل قندیل‌ها و ستون‌ها و سرستون‌ها و گل و برگ‌ها به آن اضافه شده‌ است.
محرمات: نقشه‌ای است راه‌راه که در طول فرش ترسیم می¬شود و عرض متن فرش را به چند ردیف تقسیم می‌کند و هر ردیف آن از رنگ و طرح مشخص از ابتدا تا انتهای فرش ادامه پیدا می‌کند.
طرح‌های واگیره‌ای (بندی): هنگامی که جزء کوچکی از طرح در متن فرش در جهات طولی و عرضی تکرار و به وسیله قاب یا بندهایی به یکدیگر متصل شود، به طرح واگیره‌ای یا بندی نامیده می‌شود. معروف‌ترین طرح‌ها عبارت‌اند از: ماهی‌درهم، بندی اسلیمی، خشتی، بندی شیر و شکری، شاخه گوزنی، دسته گلی، میناخانی و … .
طرح‌های آثار باستانی و ابنیۀ اسلامی: این گروه شامل تمام طرح‌هایی است که از نقوش و اشکال تزئینی بناها، عمارات و کاشی‌کاری‌های آن‌ها گرفته شده.
طرح‌های ایلی و عشایری: این طرح‌ها را عموماً عشایر ایران می‌بافند و اغلب نگاره‌ها و تزئینات طرح برگرفته از ذهن قالیبافان است. قرینگی در طرح معنایی ندارد. سادگی و عدم قرینه کاری نقوش از عوامل اصلی زیبایی طرح‌های این گروه است.
طرح‌های تلفیقی: این طرح‌ها به مرور زمان و با ادغام شدن طرح‌های مختلف به وجود آمده. برخی از طرح‌های تلفیقی به دلیل تلفیق زیبا و صحیح نقوش مختلف از جذابیت بالایی برخوردارند
گروه‌های فرعی این طرح عبارت‌اند از: گلدانی ختائی، گلدانی دوطرفه، گلدانی محرابی، گلدانی سراسری، گلدانی ظل‌السلطان (گل و بلبل)، گلدانی حاج خاتمی، گلدانی تکراری، گلدانی لچک ترنج و گلدانی یکطرفه.