تنها شمار اندکی از مردم جهان می‌دانند که فرش چه نقش برجسته‌ای در تاریخ آلمان داشته است. آدولف هیتلر و فرماندهان نازی، علاقه بسیاری به گردآوری و مجموعه‌سازی طلا، جواهر و آثار هنری داشتند. این نکته امروز ذیل اصطلاح «غارتگری نازی‌ها» تعریف می‌شود و اشاره دارد به سرقت سازمان‌یافته آثار هنری کشورهای اروپایی از سوی نازی‌ها طی حکمرانی رایش سوم. این غارت‌ها از سال ۱۹۳۳ تا پایان جنگ جهانی دوم به‌ویژه به دست یگان‌های نظامی موسوم به کونس‌شوتس اتفاق افتاد. در کنار سرقت طلا، نقره و ارز، سرقت‌های فرهنگی بسیاری شامل نقاشی، سفال، شیشه، کتاب‌های خطی و منسوجات نیز انجام شد. پس از پایان جنگ جهانی دوم و سقوط حزب نازی بسیاری از این آثار پراکنده و برخی گم شدند. دولت و موزه‌های آلمان تا امروز نیز نتوانستند بخش بزرگی از این آثار را ساماندهی کنند. تلاش‌های بسیاری از سوی مأموران حافظ آثار تاریخی برای بازگرداندن این آثار صورت‌گرفته اما بخش عمده‌ای از این آثار همچنان مفقود شده باقی‌مانده است و کوشش‌های جهانی برای شناسایی غارتگران نازی و بازگرداندن اموال مسروقه به کشورها یا خانواده‌هایی که از آنها سرقت شده بی‌سرانجام بوده است. در میان آثاری که در مالکیت اعضای حزب نازی بوده و اکنون اطلاعی از آنها وجود دارد چند فرش هم هست و یکی از آنها از بقیه پرآوازه‌تر است.

چند فرش مشهور در تاریخ آلمان وجود دارد که از آن جمله فرش سلطان‌آبادی است که در کتابخانه کارینهال (کلبه شکاری) رایش مارشال هرمان گورینگ، از اعضای قدرتمند و بانفوذ حزب نازی، گسترده بوده است. این فرش سرنوشتی غریب چون سرنوشت صاحبش دارد. گورینگ پس از پایان جنگ جهانی دوم در دادگاه نورنبرگ محاکمه و به اعدام محکوم شد. او در سال ۱۹۴۶ و پیش از آن که هنگام اعدامش فرا رسد، در زندان با شکاندن کپسول سیانوری که در دهانش پنهان کرده بود، خودکشی کرد.

این فرش سلطان‌آبادی نخست در اختیار گورینگ بوده سپس در چند عکس که سال ۱۹۸۷ منتشر است آن را در آپارتمان و زیر پای اریک هونکر، سردبیر حزب اتحادیه سوسیالیست‌های آلمان و چند تن از سیاستمداران برجسته باواریا چون ادموند استویبر و فرانس یوزف اشتراوس می‌بینیم. یعنی این فرش از ویلای شکارگاه یکی از بزرگ‌ترین رهبران نازی به آپارتمان یک کمونیست ضدنازی سر درآورده است.

امروزه این فرش در انبار موزه شاک در مونیخ لوله و فراموش شده است. گاهی فراموشی بخشی از یک راهکار است. هیچ‌کس دوست ندارد بر فرشی قدم بگذارد که روزی هیتلر و گورینگ بر آن گام گذاشته بودند؛ همچنین رسانه‌های آلمان نیز بر این موضوع حساسیت دارند که دولت آلمان از آثاری که طی غارتگری نازی‌ها به‌دست‌آمده به هر شیوه‌ای استفاده کنند. برای نمونه همین چند سال پیش بود که آنجلا مرکل متوجه شد تاپستری فرانسوی آویخته به دفتر کارش روزی از آن گورینگ بوده است. او از این نکته برآشفته شد و دفترش را ترک کرد تا نخست فرش را بیرون ببرند. گرچه شاید این رفتار چندان منطقی به نظر نرسد اما مواجهه و بهره‌برداری از میراث نازی‌ها حتی اگر یک فرش ایرانی یا فرانسوی باشد برای بخشی از مردم آلمان خوشایند نیست. از دیگر سو موزه شاک اعلام کرده است که نمی‌تواند فرشی را بفروشد که تا این اندازه با تاریخ آمیخته است. برای نمونه خریداری آمریکایی و گمنام چندی پیش برای خرید این فرش به آلمان آمد و دست خالی بازگشت. اکنون این فرش سلطان‌آباد فراموش شده لای پلاستیکی ضخیم پیچیده شده است و بر تخته‌های چوبی نگهداری می‌شود و در انتظار رستاخیز خویش است.

گردآوری: دکتر داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز

فرشینه‌های ینگه‌دنیا

سرچشمه فرش‌بافی در بسیاری از مناطق جهان، بر اساس نیازی کاربردی بوده است و سویه‌های هنری و تزیینی فرش پس از آن شکل‌گرفته‌اند. فرش‌های قلاب‌دوزی‌‌شده (فرشینه) آمریکای شمالی از این دسته‌اند که نخست صرفاً سویه کاربردی داشتند و برای پوشش کف بافته می‌شدند سپس به‌عنوان هنر به دیوارها راه یافتند و اکنون در زمره صنایع‌دستی خلاقانه کانادا و ایالات متحده آمریکا به شمار می‌روند.

«فرش‌های قلاب‌دوزی‌شده، فرش‌هایی هستند که در بافت آن با استفاده از یک قلاب، نخ یا نوارهای پارچه‌ای را از درون یک ‌پارچه دیگر که معمولاً نوعی کرباس است که روی یک قاب محکم شده بیرون می‌کشند؛ بنابراین در سطح پارچه کرباسی حلقه‌هایی به وجود می‌آید که می‌توان آنها را به‌صورت حلقه‌بافی گذاشت یا آنها را برید تا حالت پرز بریده داشته باشد» (بصام، ۱۳۹۲، ۱۳۳).

هنرمند آمریکایی مارگریت آراج از مشهورترین‌ها در این حوزه است. او شیفته فرش‌های شرقی است و کوشیده است خوانشی نو و معاصر از طرح‌ها و نقوش آن فرش‌ها ارائه کند و در فرشینه‌های خود بازتاب دهد. برای نمونه، فرشینه زیر را آراج، با الهام از فرشی کاشغری که اکنون در موزه متروپولیتن نگهداری می‌شود، طراحی و بافته است. مهم‌ترین نقوشی که آراج از آنها الهام گرفته و در اثر خویش بافته است، نقش انار و گلدان است که از نقوش سنتی منطقه ختن، یارکند، سمرقند و کاشغر است. آراج می‌گوید: «طرح‌های من زندگی و هنر کشورهای گوناگون را پاس می‌دارد. به‌این‌ترتیب می‌کوشم به سنت، فرهنگ و زمان‌هایی که نزیسته‌ام نزدیک شوم».

آراج این اثر را که «درخت مصری» نام دارد با برداشتی از گلیم‌های هارانیای مصر طراحی و بافته است

مارگریت آراج فرشینه سمت راست را با الهام از فرش سمت چپ (کاشغر، سده ۱۹م، موزه متروپولیتن) طراحی و بافته است

اما طرح و نقش همه فرش‌های قلاب‌دوزی‌شده آمریکایی این‌قدر از خانه دور نمی‌شوند و هنرمندان می‌کوشند فرهنگ بومی آمریکای شمالی، گل‌ها و طبیعت آنجا، رویدادهای تاریخی آمریکا و نقوش سنتی خود را به کار بگیرند. امروز فرشینه‌های آمریکای شمالی به طرز شگفت‌انگیزی به ریشه‌های قرن نوزدهمی خود نزدیک هستند و تکامل آنها داستان جالبی دارد. آرتور ویلیام کنت نویسنده کتاب «فرش‌های قلاب‌دوزی‌شده» می‌نویسد، پیدایش این دستبافته‌ها به اواسط سده ۱۹م و به نخستین روزهای انقلاب صنعتی در یورکشایر انگلستان برمی‌گردد. در آن زمان به کارگران کارخانه‌های بافندگی اجازه داده بودند که پاره نخ‌ها را برای خودشان بردارند. این نخ‌ها که کم‌وبیش تا ۲۳ سانتی‌متر هم بلندی داشتند برای کارگران ارزشمند بودند زیر نخ به‌طورکلی کالایی گران به شمار می‌رفت. کارگران بهترین کاربرد را برای این نخ‌های اضافی یافتند و نخستین فرش‌های قلاب‌دوزی‌شده ساخته شد. سپس این تکنیک به آمریکای شمالی و کانادا هم راه یافت و در آنجا شکوفا شد.

کارخانه بافندگی، انگلستان، سده ۱۹م

در زمانی که بیشتر خانه‌های سده ۱۹م در آمریکا کف‌پوش مناسبی نداشتند و عموماً هم با چوب‌های نرم در اندازه‌های تصادفی ساخته می‌شدند و فقط توانگران می‌توانستند فرش شرقی بخرند، فرش‌های قلاب‌دوزی‌شده برای فقرا تبدیل به کف‌پوشی پرطرف‌دار شدند. البته نخ همچنان گران بود بنابراین خانواده‌های فقیر از تکه پارچه برای این کار استفاده می‌کردند و این جایگزین بهتری بود نسبت به حصیرهایی که با الیاف نارگیل، کاه یا پوسته ذرت ساخته می‌شدند.

بلندپروازانه‌ترین این‌گونه دستبافته‌ها را برای اتاق نشیمن و با اندازه‌هایی چون ۳ در ۴ متر می‌بافتند. برای نمونه فرش عتیقه زیر با چنین ابعادی و با طرح و نقش فرش‌های باروک اروپایی بافته شده است.

انتظار بر این بود که فرش‌های قلاب‌دوزی‌شده با اختراع فرش ماشینی از ۱۸۳۰ تا ۱۸۷۰م از بین بروند. فرش‌های ماشینی در این سال‌ها به‌اندازه‌ای گسترش یافتند که کف‌پوش ارزان را و با سرعت و تعداد بالا در اختیار مردم می‌گذاشت. اما بافت فرش‌های قلاب‌دوزی‌شده متوقف نشد تنها تغییر کاربری داد و از یک نیاز تبدیل به سرگرمی بسیاری از زنان خانه‌دار آمریکایی شد. از سویی با بهبود استانداردهای زندگی که نتیجه انقلاب صنعتی بود مواد اولیه به‌کاررفته در فرش‌ها نیز ارتقا یافت و در ۱۹۳۰م، پرل مک‌گون، طراح و بافنده فرش‌های قلاب‌دوزی‌شده، با ارائه آثار و انتشار چندین کتاب در این باره، فرش‌های قلاب‌دوزی‌شده را از مهجوری در آورد و به‌عنوان هنر بومی آمریکا معرفی کرد. آثار مک‌گون دیگر زیرانداز نبودند و تبدیل به دیوارآویزهایی شده بودند که بسیاری از مردم آمریکا می‌خواستند یکی از آن در خانه خود داشته باشند.

امروز نمونه‌های قرن ۱۹ و ۲۰ فرش‌های قلاب‌دوزی‌شده طرف‌داران خود را دارد و فروشندگان فرش آنها را در کنار فرش‌های شرقی عرضه می‌کنند. از سال ۲۰۰۰ به بعد تقاضا برای این دستبافته‌ها افزایش یافته است و بیشتر خریداران هم به دنبال نمونه‌های کمیاب قدیمی هستند؛ از این روست که بازار بازتولیدهای تجاری فرش‌های قلاب‌دوزی‌شده داغ است.

گردآوری: دکتر داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز