در جنوب غربی اصفهان، حاشیه جنوبی کویر مرکزی ایران شهر نائین واقع شده است. شهری كه بواسطه داشتن اقليمی كويری با آب و هوای خشک ساكنان اين منطقه را به سمت صنايع دستی سوق داده؛ آنچنان كه یکی از منابع امرار معاش و درآمد ساكنان از اين طريق است.

نائین شهرتی ديرينه در عبابافی دارد؛ در گذشته عباهايی ظريف از پشم شتر می‌بافتند و عبابافی اسباب شهرت نائین شده بود اما كم كم دارهای قالی برپا شدند و ظرافت و ريزبافی عبابافی در هنر قالی‌بافی متجلی شد و تا امروز نائین مشهور به توليد قالی‌های ظريف و با كيفيت است. در حسن شهرت قالی نائین عوامل مهمی از جمله كيفيت، استحكام، ثبات رنگ، دقت در بافت نقشه، داشتن ابعاد و شكل‌های مختلف همچون دایره، شش گوش، هشت گوش و… تاثيرگذار بوده است.

ساختار فنی قالی نائین

تار و پود قالی‌های نائین از پنبه و براي رجشمارهای بالای هفتاد اغلب چله ابريشم استفاده می‌شود. پرز از پشم و ابریشم است که معمولاً ابریشم سفید را در دورگیر نقوش قالی می‌بافند و در اصطلاح به آن‌ها گرده ابریشم می‌گویند که به طرح حالت برجسته می‌بخشد. قالی نائین دارای گره نامتقارن است. کیفیت گره، تک خفتی است اما بعضا گره جفتی هم در قالی‌ها دیده می‌شود. با این حال بافته‌های تک خفتی به مراتب کیفیت بالاتری دارند. قالی‌های نائین دو پود با شيرازه متصل و گلیم‌بافی به روش فارسی (كرباس) است و پرداخت اولیه، در حين بافت صورت می‌گیرد.

طرح و نقش قالی نائین

انواع لچک ترنج‌های شاه عباسی و طرح‌های افشان با استفاده از ترکیبات اسلیمی، ختایی و به طور کلی نقوشی که با طرح‌های سنتی قالی ایرانی درهم آمیخته‌اند بیش از هر طرح دیگری در قالی‌های نایین دیده می‌شود. طرح‌های غالب قالی این منطقه را می‌توان چنین برشمرد: لچک و ترنج، افشان، حاج خانمی، درختی، محرمات، ماهی درهم، خشتی، شکارگاه اژدری، محرابی، قابی، بازوبندی، كومه‌ای، ابنيه اسلامی، گنبدی، طرح بته جقه، شش ترنج و ترنج‌دار اسليمي.

کارت رنگ شعبه نایین شرکت سهامی فرش ایران

رنگ‌های قالی نائین

قالی‌های نائین اگر چه در رنگ‌آمیزی، تنوع کمی دارند اما با همان ترکیب و تعداد رنگ، زیبایی تحسین برانگیزی را ایجاد می‌کنند. رنگ‌های کرم، خاکی، بژ، زرشکی، نخودی، آبی، سفید و لاکی در سایه‌های سیر و روشن از مهمترین رنگ‌های قالی نائین است. در این میان خاکی روشن، خاکی سیر، آبی سیر و کرم، رنگ‌های اصلی به شمار رفته و در بیشتر مواقع روی نقوش اصلی بدون استفاده از تكنيک سايه روشن استفاده می‌شوند. با توجه به سنت مرسوم، رنگ لچک‌ها، ترنج و حاشیه یکسان است و استفاده از دو رنگ سرد در کنار يکديگر براي ميل‌ها*، در منطقه اصفهان و نائین رواج داشته و در ساير مناطق کاربرد کمتری دارد. در طرح لچک ترنج، زه بيرونی در ترنج و لچک‌ها، به عنوان مرزی با متن است.

ظرافت قالی‌های نائین

در بيشتر مناطق برای بیان ظرافت فرش دستباف از اصطلاح «رجشمار» استفاده می‌شود؛ در قالی‌هايی با گره متقارن مانند تبريز رجشمار عبارت است از تعداد گره در ۷ سانتی‌متر عرض قالی و در قالی‌هايی با گره نامتقارن مانند قالی اراك، عبارت است از تعداد گره در ۶٫۵ سانتیمتر عرض قالی. اما در نائین به جاي رجشمار، اصطلاح «لا» متداول است؛ که منظور تعداد لای نخ پنبه است که در تار قالی استفاده می‌شود.

۱۲ لا معادل رجشمار ۳۰ تا ۴۰،  ۹ لا معادل رجشمار ۴۵ تا ۵۰ ، ۶ لا معادل رجشمار ۵۵ تا ۶۰ و ۴ لا معادل رجشمار ۷۰ محسوب می‌شود. قالی نائین معمولا بصورت ۶ لا يا ۹ لا و يک خفتی و مواردی دو خفتی بافته می‌شود كه می‌توان قالی‌های ۶ لا و يک خفت را ريزباف و ظريف و با كيفيت بالا و قالی‌های ۹ لا و دو خفتی را با ظرافت و كيفيت پايين‌تر دانست که در قیمت گذاری قالی‌های نایین نکته مهمی است.

قواره‌ قالی‌های نائین

طراحان براساس تعداد گره مورد نظر در عرض و طول قالی، ابعاد نقشه را تعیین می‌كنند و تولید کننده می‌تواند نقشه را براساس تقسیم بندی‌های خاص بر روی چله مورد نظر: ۴لا، ۶لا و یا ۹ لا اجرا كند. بدین ترتیب طبق نقشه‌ای واحد ممکن است آثاری با ابعاد و ظرافت‌های مختلف تولید شود و در هر یک از انواع چله‌ها با تغییر میزان ظرافتِ تارها طبق سفارش یا نظر تولید کننده، از نقشه‌ای ثابت قالی‌هایی با قواره و ظرافت (رجشمار) متفاوت تولید كرد. در نائین قالی‌ها در اندازه‌های بسیار متنوعی از پادری، پرده‌ای تا ابعاد بسيار بزرگ تولید می‌شود. گفتنی است نائین یکی از مراکز موفق بافت قالی‌های بزرگ پارچه با کیفیت اعلا است.

شرکت سهامی فرش ایران نيز در شعبه تولیدی که در شهر نائین دارد انواع قالی‌های سبک نائین را با مواد اولیه مرغوب در کارگاه‌های متمرکز و خانگی شعبه نائین تولید می‌کند. نمونه قالی‌های سبک نائین شرکت سهامی فرش ایران را می‌توانید در تصاویر زیر ببینید.

*به خطوط جدا کننده‌ی اجزای حاشیه از یکدیگر میل یا سو می‌گویند. از میل‌ها برای جداکردن حاشیه از متنِ فرش نیز استفاده می‌شود.

گردآوری: شهین نعمتی دهکردی
کارشناس ارشد فرش

یادداشت و گفتارهای شماره ۱۶ آنگاه تلاش کرده با نگاه و رویکردی متفاوت جنبه‌های مختلفی از فرش دستباف ایرانی از جمله طراحی، رنگرزی، بافت، تولید، بازرگانی و در نهایت تلفیق هر یک از این حوزه‌ها با هنرهای تجسمی را در شماره‌ای جداگانه و در ۲۴۸ صفحه واکاوی کند.

طلیعه آنگاه شانزدهم با جمله‌ای زیبا و قابل تامل از رضا براهنی است:

بین صدور نفت و صدور قالی فرقی اساسی است. دومی صدور نقشه روح آدمی است.

آرش تنهایی صاحب امتیاز و سردبیر آنگاه در بخشی از سرمقاله این شماره می‌نویسد:

این شماره «آنگاه» سوژه‌ای نام آشنا برای ما دارد. شاید ملموس‌ترین سوژه آنگاه، «فرش» باشد که در خانه هرکدام از ما بوده و هست، آن را دیده و لمس کرده‌ایم. راه رفتن و بزرگ شدنمان روی آن اتفاق افتاده است. شبیه خانه، شبیه سرزمین، شبیه مادر که دوستش داریم اما از قصه‌هایش کمتر می‌دانیم. این شماره «آنگاه» تلاشی است برای شناخت «فرش»؛ این زیبای ایرانی.

در شماره شانزدهم این نشریه سیدمحمد بهشتی به «فرش در زندگی ما ایرانیان» با این توضیح پرداخته است: جایی شدنِ مکان به برکتِ فرش. حمیدرضا محمدی در گفت‌و‌گو با سیروس پرهام درباره یک عمر فرش پژوهی او «به مثابه‌ی اثر هنری» پرداخته. این گفت‌وگو با مقدمه‌ای قابل توجه از تورج ژوله است: شیوه ایشان در حوزه پژوهش فرش، باید به الگو تبدیل و بین دانشجویان فرش ترویج شود.

احمد پوری در شماره ۱۶ آنگاه از «تبریز و سال‌های دور» نوشته و تورج ژوله در یادداشتی به «رهاورد بزرگ» پرویز تناولی با نگاهی به کارنامه‌ی او در عرصه‌ی فرش پرداخته. در ادامه حسین گنجی در گفت‌و‌گو با پرویز تناولی از فرش و پیوند آن با هنر از «هنری کلاسیک» برای مخاطبان آنگاه نوشته.

کیانوش معتقدی با تورج ژوله درباره هستی شناسی فرش با رویکرد «فرش در زندگی معاصر» صحبت کرده و مسیح آذرخش و عطیه عصارپور از «فرش ایران در موزه‌های جهان» سخن به میان آورده‌اند. معتقدی همچنین در گفت‌وگو با شیرین صوراسرافیل «داستان فرش» را با حیات و جایگاه فرش از منظر اجتماعی  بررسی کرده. ناصر فکوهی به این پرسش پاسخ داده که «چرا فرش ایرانی مهم است؟» و فاتح صهبا هفت پرده از زندگی سید ابوالفتح زیدی لطیفی و راهی که تا تبدیل شدن به رسام عرب زاده، نیمای فرش ایران پیمود با عنوان «نوازنده تار، سراینده پود» به رشته تحریر درآورده.

حمید کارگر از «فرش دست‌بافتِ ایران؛ شاه کلید دیپلماسی هنری» سخن گفته و الناز وحیدفتحی «هنری تماشایی» را با بررسی فرش در هنر و نگاهی به برخی از آثار هنرمندان معاصر به تصویر کشیده. غزاله سلطانی رابطه فرش و سینما را با عنوان «دریغ همه عمر یک نظر به زیر پا ننداختیم» توصیف کرده و هادی حیدری درباره جلوه‌های فرش ایرانی در کارتون‌های بهمن رضایی از «نقش‌های ایرانی، اندیشه‌های جهانی» نوشته.

علی حصوری از «فرش روستایی» و وضعیت فرش ایرانی سخن به میان آورده و فائزه قادری از «فرش و موزه» در گفت‌وگو با نسترن نیک نژاد درباره‌ی امین اموالی موزه صحبت کرده. در بخش تصویری شماره شانزدهم آنگاه «طلای سرخ» عکس‌های مرتضی امین الرعایایی که مراحل جداسازی زعفران در تعدادی از خانه‌های مردم تربت حیدریه بر روی فرش‌های ایرانی است را تصویر کرده.

حسین گنجی روایت دکان پدری را با «امین فرش» به آنگاه آورده و زهرا عباسعلی روایت‌ها و قصه‌های فرش را با «ره افسانه». آیسان زرفام «قالی قرن بیست و یکم» را با نگاهی به طراحی فرش مدرن ایرانی توصیف کرده و بنوشه فرهت روایتی از فرش و بازار را به نام «همه برای یکی …» تعریف می‌کند. ابوالفضل رجبی هم یادآمدهایی از سنت فراموش شده‌ی فرش گور را با «رسیده به مرگ و گور» زنده می‌کند.

رضا دبیری نژاد «قلب تاریخی فرش ایران» را در گفت‌وگو با پریسا بیضایی معرفی می‌کند و علی امیر ریاحی «زیر درخت سرو» از پیوند فرش و ادبیات می‌نویسد. زهرا عامری نگاهی به تاریخ پر فراز و نشیب نقش طاووس در فرش‌ها با «گمشده در بهشت» دارد و فائزه قادری از «فرش، رسانه زن ایرانی» از داستان زنان ایران می‌گوید. سما بابایی هم «رقص موسیقی روی فرش» را اینطور آغاز می‌کند:

ای دختران بافنده بر بافته‌ی موهای چهل گیس پری، آرزوی پنهان دلتان را گره بزنید و کنار چشمه منتظر یارتان باشید»

مجتبی معینیان «گلستان فرش» را با نقش سرو در قالی‌های ایرانی تعریف می‌کند و آرمین بی‌نظیر از «جای خالی هالی» نوشته. الهام احمدپور هم «فرهنگ مخفی» را آشکار کرده و گلنوش زنجانپور از قالی‌های ارمنی نوشته. حمیدرضا محمدی هم در گفت‌وگو با سید محمد ویسیان «رنگی به دنیای رنگارنگ» فرش ایران زده.

مجید احمدی‌نیا از «قالین جنگ، آرزوی صلح» سخن به میان آورده و سالار خوشخو به معرفی «شاعران فرش» پرداخته. در نهایت هم مریم دشتی در گفت‌وگو با جلال سپهر از «گره» عکس‌های او با فرش صحبت کرده.

آنگاه نشریه‌ای مستقل است که می‌کوشد با واکاوی یکی از خاطرات جمعی مردمان این سرزمین با خوانندگانش هم کلام شود. شرکت فرش ایران ضمن تحسین این نگاه ارزنده به فرش ایران، این هنر زیبای مردمی، اعلام می‌کند همواره حامی فعالیت‌های فرهنگی و هنری مرتبط با فرش است و از این دست رخدادهای فرهنگی و استمرار آن با افتخار حمایت می‌کند.