افزون بر تصاویر و اسناد مرتبط با فرش، حدود دویست و پنجاه اثر از انواع فرش‌های دستباف ایران، در موزه ویکتوریا و آلبرت موجود است. از جمله مشهورترین آنها فرش باشکوه اردبیل و فرش‌های معروف سالتینگ، سانگوشکو، چلسی و قالی مقبره شاه عباس دوم است. در میان آثار این موزه با نام افراد مهمی در تاریخ ایران و بریتانیا مواجه هستیم. مهم‌ترین آنها ناصرالدین شاه قاجار و ویلیام موریس هستند. به این ترتیب موزه ویکتوریا و آلبرت گنجینه‌ای از بهترین فرش‌های دستباف ایران را در خود جای داده است.

منشا پیدایش موزه ویکتوریا و آلبرت

منشا پیدایش این موزه، نمایشگاه بزرگ سال ۱۸۵۱ است که از ماه مه تا اکتبر، لندنی‌ها را با منظره‌ای از صنعت و پیشرفت مواجه نمود. نمایشگاه بزرگ، اولین نمایشگاه بین‌المللی در نوع خود بود؛ نمایشی باشکوه از محصولات تولیدی، از موتورهای بخار گرفته تا بی شمار کالاهای عجیب و غریب از بریتانیا و امپراتوری آن و فراتر از آن بود. برای این نمایشگاه «کریستال پالاس» در هاید پارک برای قرار دادن آثار ساخته شد و ملکه ویکتوریا و پرنس آلبرت ریاست مراسم افتتاحیه را بر عهده داشتند. زمانی که نمایشگاه بسته شد، تخمین زده می‌شد که شش میلیون نفر – معادل یک سوم جمعیت بریتانیا – از جمله چارلز داروین و چارلز دیکنز از این نمایشگاه بازدید کرده‌اند.

قالی اردبیل (شیخ صفی)، موزهٔ ویکتوریا و آلبرت لندن

از ساوت کنزینگتون[i] به ویکتوریا و آلبرت

نمایشگاه بزرگ سال ۱۸۵۱ موفق‌ترین رویدادی بود که تا به آن زمان برگزار شده بود و به یکی از نقاط عطف قرن نوزدهم تبدیل شد. پس از این نمایشگاه، خالق و قهرمان آن، شاهزاده آلبرت، نیاز به حفظ و بهبود استانداردهای صنعت بریتانیا برای رقابت در بازار بین المللی را دید. برای این منظور، او تاکید کرد که از سود نمایشگاه برای توسعه یک منطقه فرهنگی از موزه‌ها و کالج‌ها در ساوت کنزینگتون که به آموزش هنر و علم اختصاص دارد، استفاده شود. موزه اولین مؤسسه از این میان بود که با خرید منتخبی از اشیاء با استفاده از کمک مالی ۵۰۰۰ پوندی از خزانه‌داری در سال ۱۸۵۲ به کارگردانی هنری کول  افتتاح شد. این موزه با مأموریت آموزش طراحان، تولیدکنندگان و عموم مردم در زمینه هنر و طراحی،  برای بیش از ۴۰ سال به عنوان موزه ساوت کنزینگتون شناخته می شد. تا اینکه در سال ۱۸۹۹ ملکه ویکتوریا در مراسم افتتاح ساختمان جدید موزه که قرار بود آخرین مراسم عمومی او باشد، شرکت کرد. این مراسم به مناسبت گرامیداشت ملکه ویکتوریا و همسر فقیدش شاهزاده آلبرت(درگذشته به سال ۱۸۶۱ م)، نام آن‌ها را برای موزه به یادگار گذاشت و از این پس «موزه ویکتوریا و آلبرت» نامیده شد.

مجموعه‌های موزه، که در یکی از بهترین گروه‌های ساختمان‌های ویکتوریایی و مدرن بریتانیا قرار دارد، بیش از ۵۰۰۰ سال خلاقیت بشر را تقریباً در هر رسانه‌ای، در بر می‌گیرد. از جمله مجموعه بی‌نظیری از فرش‌های دستباف که نگین درخشان آن‌ها فرش اردبیل یا همان قالی شیخ صفی؛ قدیمی‌ترین، بزرگترین و زیباترین فرش تاریخ‌دار جهان است.

گردآوری در ساوت کنزینگتون، نمایش در ویکتوریا و آلبرت

موزه ساوت کنزینگتون مامورانی برای خرید “اشیاء هنری و تزیینی” داشت. از جمله سرلشکر رابرت مرداک اسمیت (۱۸۳۵ – ۱۹۰۰) رئیس شرکت پرشین تلگراف در تهران که سال ۱۸۷۳ به عنوان مامور موزه ساوت کنزینگتون مشغول خرید “اشیاء هنری و زینتی” برای آنها شد. او با شور و نشاط فرش‌های متمایز را به دست آورد که از مجموعه‌های خصوصی و مستقیماً از مساجد تهیه می‌شد و در رقابت مستقیم با دیگر مجموعه‌داران و مؤسسات اروپایی بود که در زمانی پیش از درک عمومی از ارزشمندی این آثار، به شکار چنین گنجینه‌هایی پیوستند و با پرداخت حداقل هزینه آثار را به دست آوردند. کلکسیون‌های فرش، از جمله ویلهلم بود از برلین – نویسنده کتاب‌های علمی در این زمینه، سعی کردند ارزشمندی آن‌ها را پنهان کنند تا بی سر و صدا مجموعه‌های خود را بهبود بخشند و قبل از افزایش محبوبیت آثار، خرید کنند.

فرش‌های اهدایی ناصرالدین شاه به موزه ساوت کنزینگتون

سال ۱۸۷۷ ناصرالدین شاه قاجار، اهدای منسوجات و فرش‌های معاصر را به موزه ساوت کنزینگتون تایید کرد. این اهدا که مستقیماً برای تبلیغ صنعت نساجی ایران به بریتانیا انجام شد، از طریق رابرت مرداک اسمیت و -امین الملک- وزیر وقت قاجار- سازماندهی شد و شامل ۱۴ فرش و ۶۰ نمونه پارچه مربوط به مشهد، کردستان، سنندج، ملایر و همدان بود.

گرایش مجموعه‌داران به فرش‌های شرقی

در اواخر قرن نوزدهم، گرایش به سبک «شرقی» موجب افزایش تقاضا برای فرش‌های صفوی شد. بافته‌های شرقی محبوبیت یافتند و مترادف با اثر هنری خلاق شدند. موزه ویکتوریا و آلبرت از سوی مطبوعات، به خاطر آینده نگری‌اش و قیمت‌های پایینی که برای بسیاری از آثار نمایشگاه هنر ایرانی در سال ۱۸۷۶ پرداخته بودند، ستایش شد. موزه ویکتوریا و آلبرت در سال ۱۸۸۴ م جمع آوری دستبافته‌های عشایری فارس را آغاز کرده بود. نخستین دست بافت عشایری ایرانی این موزه، قالیچه‌ای به نقش بته قبادخانی و بافت ایلات عرب فارس است. دو دهه آخر قرن نوزدهم، نمایشگاه قالی‌های مشرق زمین وین در سال ۱۸۹۱ و نمایشگاه لندن در سال ۱۸۹۲ برگزار شد و چندین کتاب عظیم به عکس‌های تمام رنگی فرش آراسته و به مناسبت این نمایشگاه منتشر شد.

کلمسکوت مانور، خلوتگاه ویلیام موریس

فرش‌های ایرانی الهام بخش طراحان و  اشتیاق مجموعه‌داران

به طور کلی در سال های ۱۸۷۳-۱۸۹۳، فرش های قرن شانزدهم صفوی برای اولین بار در اروپا، به عنوان شاهکارهای مهم و نفیس کشف شدند. پیش از این، تمرکز مجموعه موزه ساوت کنزینگتون صرفاً بر روی بافندگی‌های قرن نوزدهم معاصر بود که به عنوان نمونه‌هایی از سبک‌های مختلف موجود جمع آوری شده بودند. با راهنمایی و مشاوره هنرمندان، طراحان و علاقه‌مندانی مانند: ویلیام موریس (۹۶-۱۸۳۴)، موزه به اهمیت فرش‌های صفوی پی برد و متوجه شد که زیبایی و فرم آنها را نمی‌توان به سادگی در کپی تکرار کرد. او که طراح، شاعر، صنعتگر و سوسیالیست بریتانیایی بود، درک عمیقی از چنین آثاری داشت و اولین اثر صفوی را که تا به حال دیده بود – یک فرش “گلدانی کرمان”، که در سال ۱۸۷۷ در پاریس خریداری کرد (و بعداً به موزه اهدا شد) در خانه خود در گلوسترشایر، کلمسکوت مانور به نمایش گذاشت و از آن به عنوان منبع الهام برای کار خود استفاده کرد.

توصیه ویلیام موریس برای فرش شیخ صفی

موریس طی سالیان متمادی با مشاوره دادن برای مجموعه‌ها، از موزه ساوت کنزینگتون (V&A) حمایت می‌کرد و در مورد خریدهای زیادی مشاوره داد، از جمله در سال ۱۸۹۳ برای خرید «فرش اردبیل» (همان شیخ صفی) که به عنوان قدیمی‌ترین فرش تاریخ دار جهان و یکی از بزرگ‌ترین، مرغوب‌ترین و باشکوه‌ترین فرش‌های ایران، شهرتی جهانی دارد، توصیه کرد. ویلیام موریس ویژگی‌های فکری فرش را ستود. او از دولت خواست تا مبلغی را که برای خرید قالی اردبیل در دسترس است از ۱۵۰۰ پوند به ۱۷۵۰ پوند افزایش دهد و خود به همراه سایر خیرین، کمک‌های نقدی کرد تا اطمینان حاصل شود که فرشی که از آن به عنوان “بهترین فرش شرقی که دیده‌ام” وصف شده، برای نمایش عمومی در انگلستان باشد.

فرش اردبیل از اهمیت تاریخی بالایی برخوردار است. زیرا همراه با جفت دیگرشii، توسط شاه طهماسب صفوی، برای زیارتگاه جدش شیخ صفی الدین در شهر اردبیل در شمال غرب ایران سفارش داده شده بود.  قدمت فرش دقیقاً به لطف کتیبه شاعرانه و  امضادارش مشخص است: «اثر بنده درگاه، مقصود کاشانی» سنه ۹۴۶ ه (۱۵۳۹ – ۱۵۴۰م). طرح ترنج مرکزی این قالی شبیه گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان است و با دو قندیل زیبا در ابعاد متفاوت احاطه شده است. این تفاوت یک نقص عمدی در طراحی است که منعکس کننده این اعتقاد است که کمال فقط از آن خداست.

فرش اردبیل نگین درخشان موزه ویکتوریا و آلبرت

فرش اردبیل نسبت به فرش‌های ایرانی دوره خود، طرحی بدیع بود. کپی‌های متعددی در اندازه‌های مختلف از قالیچه‌های کوچک گرفته تا فرش‌های بزرگ‌پارچه از این فرش بافته و زینت بخش مکان‌های مهمی از جمله اروپا شد. برای مثال: دفتر نخست وزیر بریتانیا در خیابان داونینگ و حتی در دفتر آدولف هیتلر در برلین هم «فرش اردبیل» وجود داشت.

موزه ویکتوریا و آلبرت، این فرش را برای چندین دهه به صورت آویزان به دیوار نمایش می‌داد تا اینکه در سال ۲۰۰۶، ویترین وسیعی را در مرکز اتاق ۴۲ گالری جمیل ایجاد کرد، تا بتوان فرش را همانطور که باید باشد- بر روی زمین دید. این ویترین به مدت چند دقیقه در ساعت روشن می شود تا رنگ‌های غنی خود را حفظ کند و دست کم تا پانصد سال دیگر چشم و چراغ موزه ویکتوریا و آلبرت باشد.

فائزه قادری
کارشناس‌ ارشد فرش دستباف

[i] Museum of Manufactures, South Kensington Museum

[ii] موجود در موزه هنر لس آنجلس