قالی‌های باشکوه ایرانی، با خلاقیت‌های جذاب توانایی تبدیل فضای داخلی را به چیزی تقریبا جادویی دارند. گرچه، نام‌های کمی از استادکارانش که آثاری با کیفیتی فراتر از معمولی دارند باقی است؛ اما چه چیزی قالیباف را به استاد واقعی تبدیل می کند؟

بافندگان فرش‌های روستایی و عشایری، هنر خود را از انتقال سنت‌های شفاهی و از نسلی به نسل دیگر آموختند. بسیاری از این قالیبافان هرگز نمی‌توانستند بخوانند یا بنویسند. با این حال، آثار آنها به دلیل رویکرد هنر عامیانه، سادگی الگوها و جذابیت هنری که در خود دارند، تحسین برانگیز است. در مقابل، فرش‌هایی که در شهرها بوجود می‌آیند به احتمال زیاد توسط افرادی بافته شده‌اند که سواد خواندن و نوشتن دارند. این بافندگان ممکن است برای آموختن و تکمیل مهارت قالیبافی خود، در یک مدرسه رسمی شرکت کرده باشند.

گاهی در میان قالی‌هایی که در مراکز بافندگی از جمله در تبریز، اصفهان یا کرمان بافته شده‌اند، قالی‌های امضا شده‌ای پیدا می‌شود. این قالی‌ها با نام بافنده یا گاهی ممکن است نام خانواده بافنده امضا شوند. بسیاری از اوقات، طرح‌های این فرش‌ها نشان‌دهنده مکتب خاصی از اندیشه هنری هستند و در اکثر موارد، طرح‌های متنوع ‌آنها همچنان به مجموعه‌ای از استانداردها پایبند هستند.

فرش‌هایی که در محیط‌های روستایی و شهری بافته می‌شوند، دارای ویژگی‌هایی هستند که به آن‌ها شخصیت منحصربه‌فردی می‌دهد. با این حال، گاهی اوقات با فرشی روبرو می‌شویم که به عنوان یک نمونه خاص خودنمایی می‌کند و رنگ و طرح این قبیل فرش‌ها، به گونه‌ای مسحور‌کننده در کنار هم قرار گرفته‌اند و کیفیتی تقریباً عالی دارند. اینها آثار استادان بافنده است که هنرمندان واقعی حرفه خود هستند. به راحتی می‌توان قالیبافان استادکار را با نقاشان چیره دست رنسانس ایتالیایی مانند لئوناردو داوینچی، میکل آنژ یا ساندرو بوتیچلی مقایسه کرد.

چه چیزی یک «قالیباف معمولی» را «استاد» می‌کند؟

برای پاسخ به این سؤال بررسی دو پرسش ضروری، مهم است:

1. اولین مورد این است که چه چیزی یک فرش با کیفیت/خوب را می‌سازد؟
2. مورد دیگر این است که چه چیزی یک اثر هنری اصیل را تشکیل می‌دهد؟

اولین نکته‌ی مهم اجرای کار است

• کار استاد بافنده بی‌عیب و نقص است.

• آثار آنها ترکیبی از مواداولیه با کیفیت بالا، تکنیک‌های رنگرزی فرش، طراحی هنرمندانه و ترکیب رنگ‌های‌ فوق العاده است.

• گرچه همیشه اینطور نیست، اما یکی از جنبه‌های فرش بافته شده توسط استادکاران بافندگی، تمایل به سطح بالایی از جزئیات در داخل نقوش است. این امر با بافت فرش‌هایی که تعداد گره بالایی دارند انجام می‌شود. این بدان معنی است که تراکم گره‌های بیشتر و رجشمار بالاتری در این فرش وجود دارد. دوم اینکه تار و پود مورد استفاده در این فرش‌های ریز بافت، باید به اندازه کافی نازک انتخاب شوند تا این ساختار امکان آن را داشته باشد تا جزئیات طرح‌ ها را در خود جای دهد. این کار نیز به بافندگان بسیار ماهر نیاز دارد.

درک این نکته نیز مهم است که یک استاد بافنده، تمام فرآیند را به تنهایی انجام نمی‌دهد. آنها اغلب طراح نقش، انتخاب کننده رنگ‌ها، ناظر و کنترل کننده کیفیت هستند؛ اما پس از آن باید تیمی از ریسندگان، رنگرزان و قالیبافان ماهر و … را برای اجرای طرح گرد هم بیاورند. اغلب، این فرش‌ها به‌طور سفارشی توسط مشتریان ثروتمندتر یا گاهی اوقات نهادهای عمومی سفارش داده می‌شوند.

کارهای استادبافان اغلب، اما نه همیشه در مقیاس بزرگ بافته می‌شوند. آنها اغلب برای یک خانه معمولی طراحی نشده‌اند، اما قرار است در یک ساختمان عمومی، کاخ، مکان مذهبی یا در یک ملک ویژه نمایش داده شوند.

تکمیل کارهای استادبافان به دلیل تعداد گره‌های زیاد، اغلب سال‌ها طول می‌کشد. این شاهکارها آثاری فداکارانه و به معنای واقعی، پرشور و هنری هستند. تا جایی که وقتی بافت این فرش‌ها تمام می‌شود، بافندگان‌شان با افتخار نام خود را روی آن‌ها امضا می‌کنند. اگرچه همیشه اینطور نیست، اما چنانچه به طور اتفاقی فرشی دارای امضا یافتید، می‌تواند به پیدا کردن اثر قابل توجهی اشاره کند.

استاد بافندگان، به ندرت دستان واقعی صنعتگری بودند که آثار را خلق می‌کردند، بلکه آنها با دانش و مهارت خود برای رسیدن به اثری نفیس، بر کار صنعتگران در حین تولید کار نظارت دقیق داشتند. برخی از این فرش‌ها بسیار بزرگ هستند و بافتن آن برای یک نفر زمان زیادی می‌برد. این قبیل فرش‌ها توسط تیمی از قالیبافان بافته می‌شدند که تمام روز (گاهی اوقات حتی شبانه روز در شیفت‌های متعدد) به عنوان حرفه خود کار می‌کردند. استادبافان تیم خود را با دقت انتخاب کردند و کار آنها را در طول فرآیند، از نزدیک زیر نظر داشتند.

توانایی خلق آثار شاهکار به طور تصادفی اتفاق نیفتاد و آنها مجبور شدند سال‌های سخت آموزش را پشت سر بگذارند. یکی از اشکال آموزش، آموزش رسمی زیر نظر والدین، آشنایان و بستگان آنها بود که در این حرفه شناخته شده بودند. دومی این بود که در موسسه‌ای توسط استادان این رشته تحصیل می‌کردند. از جمله این مدارس «هنرهای زیبا» و «صنایع مستظرفه» در تهران، مدرسه ارک در تبریز و «هنرهای زیبا» در اصفهان بودند. سال‌ها تحصیل و آموزش در یک محیط رسمی چیزی است که استادان را از صنعتگران جدا می‌کند. هنر قالی‌بافی حوزه‌ای است که در آن طراحان و صنعتگران گرد هم می‌آیند تا اثری را بوجود بیاورند که به‌عنوان هنری نفیس خودنمایی می‌کند و نمونه‌ای باشکوه از وضعیت هنر در زمان خلق آن است.

هیچ دویی شبیه هم نیستند، همانطور که دو تابلوی مونالیزا یا کلیسای سیستین وجود ندارد. ممکن است شخصی کار مشابهی تولید کند، اما تنها یک قطعه اصلی وجود دارد. همین امر را می توان در مورد آثار استادکاران نیز گفت.

بافندگان چیره دست نام آشنایی ازجمله: محتشم کاشانی، حاجی جلیلی تبریز و حسین کرمانی، تعدادی از مرغوب‌ترین قالی‌های آنتیک شناخته شده‌ی ایران را خلق کرده‌اند. دیگر فرش‌ها نه به خاطر بافنده‌ای که آنها را بافته است، بلکه به خاطر شرکتی که بافت آنها را سفارش داده است، شناخته شده‌اند. یکی از این نمونه‌ها  شرکت فرش زیگلر و شرکا است که سفارش بافت فرش‌های باکیفیت از منطقه اراک ایران را برای ذائقه غربی‌ها داده است. این قطعات ارزشمند، به دلیل کیفیت بافت، طراحی تزئینی و رنگ‌هایی که از ترکیب‌بندی‌های سنتی ایرانی دور شده‌اند، ممتاز هستند.

فائزه قادری
کارشناس ارشد فرش دستباف

سلسله هان دومین سلسله امپراتوری چین بود و در پی پیشرفت‌های زیادی که به وجود آورد، چین توانست به یک قدرت جهانی تبدیل شود. یکی از جمله این پیشرفت‌ها ایجاد مسیرهای تجاری بین چین و خاورمیانه بود. مسیر‌هایی که  در نهایت، به عنوان جاده ابریشم شناخته می‌شوند. تأسیس جاده ابریشم، علاوه بر تمام آنچه در خود داشت، نقشی اساسی در آوردن هنر نفیس فرش ایرانی و قالیچه‌های شرقی به سایر نقاط جهان ایفا کرد.

جاده ابریشم، مسیرهای تجاری و فرصت‌های جدید

قبل از سلسله “هان”، آسیا به دلیل رشته کوه‌های صعب‌العبور و مشکلی که داشت، در انتقال کالا به خارج از قلمرو خود، نسبت به بقیه جهان منزوی بود. آنچه در نهایت به عنوان جاده ابریشم شناخته شد، به عنوان یک سری مسیرهای تجاری توانست چین را به خاورمیانه متصل کند. این امر فرصت‌هایی را برای مبادلات تجاری در هر دو جهت باز کرد و از طریق آن تجارت بین این دو منطقه جغرافیایی از جهان را ممکن، برقرار و تسهیل شد.

فرش و جاده ابریشم

اختراع دیگری که ارتباط تنگاتنگی با توسعه این مسیرهای تجاری دارد از احساس نیاز چین به حفاظت از این مسیر به وجود آمد و دیوار بزرگ چین برای این هدف خاص ساخته  شد و در پی آن،  توسعه این راه‌های تجاری و حفاظت از آنها، به یکی از مهمترین عوامل توسعه اقتصادی تمدن‌های کره، ژاپن، شبه قاره هند، ایران، اروپا، چین، شاخ آفریقا و عربستان تبدیل شد.

باز شدن این مسیرهای تجاری به مردم امکان می‌داد که در دو طرف آن و در طول مسیر، از محصولات و کالاهایی لذت ببرند که قبلاً هرگز ندیده بودند یا تجربه نکرده بودند. برخی از مهمترین اقلام کالایی که در این مسیر معامله می‌شد ادویه جات، ابریشم، سنگ‌های قیمتی، مواد معدنی خام و البته فرش و قالی بود. این مسیرهای تجاری نه تنها برای بازرگانان، بلکه برای مشتریان آنها نیز فرصت‌هایی را ایجاد کرد. مردم شروع به لذت بردن از سبکی از زندگی کردند که به آنها اجازه می‌داد چیز‌هایی فراتر از کالاها و محصولاتی که به صورت محلی در دسترسشان بود، پیدا کنند. کالاهای مبادله شده بسیار مطلوب و اغلب نشانه تجمل و موفقیت بودند.

با این حال، جاده ابریشم همچنین امکان توسعه اقتصادی طبقات پایین را نیز فراهم کرد. این نکته به این دلیل است که آنها اکنون توانایی تولید اجناس خود و فروش آنها را در بازارهایی بزرگتر و جهانی داشتند. این را می‌توان با روشی مقایسه کرد که اینترنت به کسب و کارهای کوچکتر اجازه داد تا محصولات خود را در سطح جهانی، از طریق بهبود شبکه‌های ارتباطی و فروش آنلاین گسترش دهند و بسیاری از همان اثراتی را داشت که در جهانی شدن گسترده‌ای که امروز در حال وقوع است می‌بینیم.

راه ابریشم برای مراکز فرش بافی ایران فرصت‌های صادراتی به ارمغان آورد

مسیرهای تجاری جاده ابریشم تا سال ۱۵۰۰ به خوبی ایجاد شد. کاروان‌ها مکرراً در این مسیرهای تجاری رفت و آمد می‌کردند و در طول مسیر به داد و ستد و مبادله کالا می‌پرداختند. در زمان ساسانیان راه بزرگ درآمد برای شاهنشاهی ایران، بازرگانی ابریشم و اخذ حقوق گمرکی از بازرگانان و کاروانیانی بود که از ایران می‌گذشتند. چین در آن روزگار از ایران وسمه، قالی، سنگ‌های گران‌بها و پارچه وارد می‌کرد. یکی از صادرات مهم چین به ایران ابریشم بود که در دربار بیزانس حکم ارز را داشت و مهم‌تر از طلا و سنگ‌های گران‌بها بود. هدف ایران از در دست داشتن راه ابریشم افزایش گردش کالا نبود بلکه کم‌توان نمودن رومی‌ها بود.  فرش‌ها و قالیچه‌های روستاها و شهرهای کوچک ایران قبلاً یک کالای ارزشمند در دو سوی جاده ابریشم بودند.

در طول قرن پانزدهم، حاکمان ایرانیِ سلسله صفوی فرصت را برای افزایش ثروت و سطح صادرات کالاهای خود به سایر نقاط جهان مهیا دیدند. ایران در میانه راه‌ها قرار داشت و کاروان‌هایی که در هر دو جهت تردد داشتند، اغلب باید از این منطقه عبور می‌کردند. فرمانروایان صفوی مسئول گسترش هنر و ثروت امپراتوری ایران بودند.

حاکمان صفوی تعدادی از بهترین صنعتگران خود را استخدام کردند تا شروع به طراحی فرش‌های صادراتی کنند و ثروت و هنر خود را به رخ جهان بکشند. قالی‌بافان و طراحان فرش ایرانی آثار نفیسی تولید می‌کردند که اغلب در ساختمان‌ها و کاخ‌های عمومی به نمایش گذاشته می‌شد. فرش ایران به کالایی بسیار مطلوب در میان ثروتمندان تبدیل شد و به دلیل ارزشمندی‌اش، اغلب در معاملات و روابط دیپلماتیک هدیه داده می‌شد.

بسیاری از این فرش‌های نفیس و زیبا از طریق این مسیرها به قلعه‌ها، کلیساها و املاک ثروتمندان اروپایی راه پیدا کردند. به این صنعتگران گفته شد که مدارسی تأسیس کنند و این طرح‌ها را به قالیبافان روستایی منتقل کنند. در کارگاه‌های سلطنتی، قالیبافان ایرانی آموزش دیده، قالی‌هایی با کیفیت، زیبا و نفیس بافتند که تا به حال درهیچ جای دنیا دیده نشده بود.

همچنین جاده ابریشم به تولیدکنندگان فرش امکان دسترسی آسان به کانال توزیعی را داد که تشنه همه چیزهایی بود که آنها می‌توانستند تولید کنند. این امر در نهایت منجر به ایجاد مدارس و مراکز تولیدی در شهرهایی مانند تبریز، اصفهان، کرمان و بسیاری از مراکز بافندگی دیگری شد که در نزدیکی مسیرهایی مانند ختن در ترکستان شرقی قرار داشتند. این امر آغازگر عصر طلایی سلسله صفویه و عصر طلایی صنعت فرش ایرانی بود.

اهمیت جاده ابریشم امروز

جاده ابریشم همیشه با این نام شناخته نمی‌شد. در واقع این جاده مجموعه‌ای از مسیرهای تجاری بود. نام جاده ابریشم، برای اولین بار و به طور رسمی در سال ۱۸۷۷ توسط فردیناند فون ریشتهوفن، که هفت سفر در طول این مسیر از ۱۸۶۸ تا ۱۸۷۲ انجام داده بود استفاده شد.

توانایی تولید کالا و صادرات آن به سرزمین‌های دور،  یکی از عواملی بود که به گسترش توسعه اقتصادی در مسیرهای تجاری کمک کرد. با این حال، به هنرمندان نیز اجازه داد تا خلاقیت خود را گسترش دهند، زیرا به موادی مانند ابریشم، پشم، پنبه و رنگ‌های فرش دسترسی یافتند که به طور سنتی و محلی در دسترس آنها نبود. همچنین به معنای گسترش مبادلات فرهنگی و توانایی کسب فنون و مهارت‌های جدید بود. با این حال، در بسیاری از موارد، مانند تکنیک‌های مراکز فرش ایرانی، به معنای لزوم حفظ اسرار تجاری نیز بود.

جاده ابریشم شاید به تنهایی مهم‌ترین رویداد تاریخی در تاریخ تجارت فرش باشد. تجارت از طریق این جاده منجر به تنوع خارق‌العاده فرش‌های ظریفی شد که امروزه می‌شناسیم. طیف رنگ‌ها و سبک‌هایی که اکنون به آن‌ها دسترسی داریم، شگفت‌انگیز است. اکنون تقریباً برای هر سلیقه و سبکی می‌توانید قالی‌های شرقی و ایرانی را بیابید و همه چیز با ایجاد مسیرهای تجاری جاده ابریشم در حدود ۲۰۰۰ سال پیش آغاز شد.

ما به شما پیشنهاد می‌کنیم به فرش‌های ابریشمی نگاه کنید و از رنگ‌ها و طرح‌های شگفت انگیز مجموعه فرش‌های نفیس ما برای خانه یا محل کار خود لذت ببرید. ممکن است متوجه شوید که به اندازه اروپایی‌هایی که برای اولین بار آنها را دیدند، شیفته آنها شده‌اید. با تعداد زیادی از آثار هنری متفاوت، مقاومت در برابر آنها واقعاً دشوار است.

فائزه قادری
کارشناس ارشد فرش دستباف