جان سخت حلزونی، قلبی دارد ارغوانی

از مواد رنگزایی که منشأ حیوانی دارند حشرات قرمزدانه و صدف‌های حلزونی خاردار دریایی را می­توان نام برد. در دوران باستان دو نوع رنگ ارغوانی فوق العاده از صدف‌های حلزونی مدیترانه‌ای تهیه می­شد: قرمز_ بنفش و آبی_ بنفش.

اسطوره‌نویس رومی، ژولیوس پولوکس، در قرن دوم میلادی نوشته است: رنگ ارغوانی اولین بار توسط هراکلس فیلسوف یا بهتر است گفته شود، توسط سگ‌اش که دهانش از جویدن حلزون‌ها در امتداد ساحل درTyre به رنگ ارغوانی درآمده بود، کشف شد. به گفته John Malalas، این اتفاق در زمان پادشاهی افسانه‌ای فینیکسTyre، اجداد فینیقی‌ها، رخ داد.

در گذشته رنگدانه‌های طبیعی بنفش اغلب به سختی به دست می‌آمد و جزئیات تولید آنها توسط سازندگان مخفی نگه داشته می­شد. بنفش تیرین رنگدانه‌ای است که از مخاط چندین گونه حلزون مورکس (Murex) به دست می‌آید. تولید بنفش تیری (Tyrian purple) برای استفاده به عنوان رنگ پارچه در اوایل سال ۱۲۰۰ قبل از میلاد توسط فنیقی ها آغاز شد و یونانیان و رومیان تا سال ۱۴۵۳ پس از میلاد با سقوط قسطنطنیه به تولید ادامه دادند. تولید رنگدانه گران و فرایندی پیچیده بود و اقلام رنگ شده با آن با قدرت و ثروت مرتبط شده بود. رنگ منسوجات این دوره بینشی را در مورد روابط اجتماعی_فرهنگی در جوامع باستانی فراهم می‌کند، علاوه بر این بینشی درمورد دستاوردهای تکنولوژیکی، مد، طبقه‌بندی اجتماعی، کشاورزی و ارتباطات تجاری نیز می‌دهد.

بنفش تیری ممکن است اولین بار توسط فنیقیان باستان در سال ۱۵۷۰ قبل از میلاد استفاده شده باشد. گفته شده است که نام فنیقیه خود به معنای سرزمین ارغوانی است. این رنگ در دوران باستان بسیار ارزشمند بود زیرا به راحتی رنگ خود را از دست نمی­داد، اما در مجاورت با هوا و نور خورشید روشن‌تر می­شد. این رنگ در طیف‌های مختلف وجود ­داشت که با ارزش‌ترین آنها بنفش تیره (black-tinted clotted blood) بود.

از آنجا که ساخت رنگزا بسیار دشوار بود، بنفش تیری گران قیمت بود؛ مورخ قرن ۴ قبل از میلاد، تئوپومپوس، نوشته است:  در آسیای صغیر «به عمل آمدن رنگ بنفش ارزش خود را به نقره در کولوفون» رساند. این هزینه به این معنی بود که منسوجات رنگارنگ بنفش به نمادهای مقام و موقعیت تبدیل شدند که استفاده از آنها توسط قوانین مخارج برای خرید اجناس محدود شده بود. ارشدترین قضات رومی یک توگا پراتکستا می پوشیدند، یک توگا سفید که لبه هایی از بنفش تیری داشت. توگا پیکتای مجلل‌تر، بنفش یکدست تیری با نوار طلایی، توسط ژنرال‌هایی که پیروزی روم را جشن می‌گرفتند، پوشیده می‌شد.

در قرن چهارم پس از میلاد، قوانین اجباری در رم به حدی شده بود که فقط امپراتور روم مجاز به پوشیدن رنگ بنفش تیری بود. در نتیجه، گاهی اوقات «بنفش» به عنوان معنایی برای مقام استفاده می‌شد (مثلاً عبارت «بنفش پوشیده» به معنای «امپراتور شد» است). تولید بنفش تیری در امپراتوری بیزانس بعدی به شدت کنترل شد. بعدها  (قرن نهم) فرزندی که از یک امپراتور سلطنتی متولد شد، گفته شد پورفیروژنیتوس است «زاده ارغوان».

دیوید جاکوبی اظهار می­کند که «دوازده هزار حلزون Murex brandaris بیش از ۱٫۴ گرم رنگ خالص تولید نمی‌کند، که برای رنگ‌آمیزی تزیین فقط یک لباس کافی است». از طریق فرآیند برداشت حلزون که شامل استخراج غده زیر شاخه‌ای (واقع در زیر گوشته نرم تن) است، رنگ جمع‌آوری می‌شود که به دانش پیشرفته زیست شناسی نیاز دارد. رنگرزی بر پایه Murex باید نزدیک به محلی که حلزون‌ها در آنجا هستند انجام شود، زیرا تازگی مواد تاثیر بسزایی در نتایج دارد، رنگ‌ها بر اساس فرآیند طولانی واکنش‌های بیوشیمیایی، آنزیمی و فتوشیمیایی به دست می‌آیند و نیاز به کاهش زمان دارد. و فرآیندهای اکسیداسیون که احتمالا چند روز طول می­کشد. در کتاب تاریخ حیوانات، ارسطو صدف‌هایی را که ارغوانی تیرین از آن به دست می‌آیند و فرآیند استخراج بافتی که رنگ را تولید می‌کند، توضیح داده است. مناسب‌ترین فصل برای گرفتن این صدف حلزون‌ها پس از بالا آمدن Dog Star یا قبل از بهار است.

رنگ ارغوانی یک ترکیب آلی از برم(Bromine) دسته‌ای از ترکیبات است که اغلب در جلبک‌ها و در برخی دیگر از جانوران دریایی یافت می­شود، اما به ندرت در بیولوژی حیوانات خشکی یافت می­شود. این رنگ جلبک‌ها برخلاف رنگ ارغوانی، بدلی ارزان‌تر است که معمولاً با استفاده از مواد ارزان‌تر از رنگ‌های حلزون دریایی تولید می‌شود.

صدف حلزون دریایی از خانوادهMuricidae  (مشخصا صدف حلزونی های خاردار با نامMurex) دارای ماده رنگزا هستند. ساختار اصلی ماده شیمیایی آن  ۶,۶′-dibromoindigo (C16H8Br2N2O2) که مشتق شده از رنگ ایندیگو است به شکل زیر است:

تنوع رنگ بنفش تیریِن (Tyrian purple) از حلزون‌های مختلف مربوط به رنگ ایندیگو (آبی) یا ۶-bromoindigo (بنفش) علاوه بر رنگ قرمز ۶,۶′-dibromoindigo است. تغییرات فرعی در رنگ را می‌توان با برم زدایی و با قراردادن در معرض نور یا با فرایند حرارتی ایجاد کرد.

اندازه ضخامت پوسته بالغ Bolinus brandaris می­تواند به حدود ۶۰ تا ۹۰ میلی متر برسد. پوسته معمولاً قهوه‌ای طلایی با کانال سیفونی بسیار بلند و بدنه‌ای گرد پیچ‌دار با مخروطی کم است. یک ردیف تیره پشت(خار) وجود دارد که مربوط به پایان هر مرحله رشد است.

رنگ نهایی بنفش توسط کروماتوگرام تعیین می­شود، که می­توان آن را با تجزیه و تحلیل HPLC با یک اندازه‌گیری شناسایی کرد: ایندیگوتین (IND) و ایندی روبین (INR). این دو در منابع گیاهی مانند چوب (Isatis tinctoria L) و گیاه نیل (Indigofera tinctoria L) و همچنین در چندین گونه از صدف‌ حلزون‌ها یافت می‌شوند.

انواع حلزون ها

از حلزون دریایی Hexaplex trunculus که قبلاً به نام Murex trunculus شناخته می‌شد رنگ ارغوانی بدست می­‌آید. رنگدانه قبل از قرار گرفتن در معرض نور، به رنگ آبی نیلی است. بسیاری از گونه‌های دیگر در سراسر جهان از خانواده Muricidae، به عنوان مثال Plicopurpura pansa از مناطق گرمسیری شرق اقیانوس آرام و Plicopurpura patula از منطقه کارائیب در غرب اقیانوس اطلس، نیز می­توانند ماده مشابهی تولید­کنند که در مواجهه با نور خورشید به رنگ بنفش ماندگار تبدیل می­شوند.

 این حلزون در فسیل‌های مربوط به دوره‌های پلیوسن و کواترنری (بین ۳٫۶ تا ۰٫۰۱۲ میلیون سال پیش) و صدف های فسیل شده در مراکش، ایتالیا و اسپانیا پیدا شده است. این حلزون دریایی از نظر قدمت اهمیت دارد زیرا غده زیر شاخه‌ای آن مخاطی ترشح می‌کند که برای ایجاد رنگ آبی بنفش نیلی استفاده می‌شود. فرهنگ‌های باستانی مدیترانه، از جمله مینوی‌ها، کنعانی‌ها/ فنیقی‌ها، عبری‌ها و یونانیان کلاسیک، رنگ‌هایی را از حلزون‌ها بدست می‌آوردند. یکی از ترکیبات شیمیایی اصلی رنگ، دیبروم-ایندیگوتین قرمز(red dibromo-indigotin)، مولفه اصلی ارغوانی تیریِن (tyrian purple) یا آبی بنفش یا فیروزه‌ای (tekhelet) است. این‌گونه در اسپانیا، پرتغال، مراکش، جزایر قناری، آفریقا و… در آب‌های کم عمق زندگی می‌کنند.

Dog whelk (Nucella lapillus)، از اقیانوس اطلس شمالی، نیز می­تواند مورد استفاده برای تولید رنگ‌های قرمز بنفش و بنفش قرار گیرد.

 Bolinus brandaris (Murex brandaris  و همچنین Haustellum brandaris نامیده می­شود) معمولاً به عنوان رنگ ارغوانی مورکس (purple dye murex) یا رنگ murex خاردار(spiny dye-murex) شناخته می­شود، گونه‌ای از حلزون دریایی درنده با اندازه متوسط، یک حلزون گاستروپود دریایی خوراکی از خانواده Muricidae ، حلزون‌های مورکس یا حلزون‌های سنگی است. این گونه در آثار فسیلی از پلیوسن (محدوده سنی: از ۳٫۶ تا ۲٫۵۸۸ میلیون سال پیش) شناخته شده است. پوسته های فسیلی این گونه در قبرس، اسپانیا و ایتالیا یافت شده است. در دوران باستان توسط فنیقی ها برای استخراج رنگ بنفش امپراتوری تیریِن(imperial Tyrian purple) رنگ طبیعی بنفش مایل به قرمز استفاده می­شد. در زمان های قدیم استخراج این رنگ از ده ها هزار حلزون کار حساس و قابل توجهی را نیاز داشت و در نتیجه رنگ از ارزش بالایی برخوردار بود.

این حلزون در بخش‌های مرکزی و غربی دریای مدیترانه زندگی می‌کند و تنها در سواحل مرجانی در اقیانوس هند و دریای چین جنوبی یافت شده است. از زمان‌های قدیم به عنوان منبع رنگ ارغوانی و همچنین به عنوان یک منبع غذایی محبوب با نام‌های مختلف شناخته می­شود که از آن جمله می­توان به sconciglio که از کلمه scungilli می­آید نام برد. در اسپانیا، و به طور خاص در سواحل مدیترانه و خلیج کادیز، آنها را cañaílla می­نامند و به عنوان غذا مورد توجه آنهاست. این گونه‌ها روی صخره‌ها در آب‌های کم عمق زندگی می­کنند. این گونه مانند بسیاری از گونه‌های دیگر از خانواده Muricidae می­تواند ترشحاتی تولید کند که در صورت تازه بودن شیری رنگ و بدون رنگ است اما در مجاورت هوا به رنگ قوی و ثابت تبدیل می­شود.

حلزون های دریایی از گونه Banded dye-murex Hexaplex trunculus نیز برای تولید رنگ آبی بنفش یا آبی ایندیگو (نیلی) استفاده شده است. در هر دو مورد، نرم تنان (حلزون) رنگ را در مخاط غدد زیر شاخه‌ای خود ترشح می­کنند.

حلزون‌های Murex  و Hexaplex trunculus و Muricidaeو Neogastropoda رنگ بنفش دارند.

شهین نعمتی دهکردی
کارشناس ارشد فرش دستباف

* کولوفون  (به یونانیΚολοφών)  شهری در یونان باستان بود.

*برم Bromine عنصری هالوژن است در حرارت اتاق به صورت مایع قرمز رنگ فرار با بویی زننده می‌باشد که با کلر و ید واکنش‌پذیری دارد. برم در آب یا دی‌سولفید کربن بسیار قابل حل بوده، تولید محلولی قرمز رنگ می‌کند. برای ساخت رنگ‌های ارغوانی سلطنتی، بروموتیمول آبی استفاده می‌شود.

*شباهنگ، تیشتر یا شعرای یمانی پر نورترین ستاره آسمان شب که در اروپا با نامSirius  شناخته می­شود. این ستاره در صورت فلکی سگ بزرگ قرار­دارد به همین دلیل در زبان انگلیسی به آن Dog Star نیز می­گویند. غروب سالانه آن نیمه خرداد (پیش از غروب خورشید) بوده و پس از حدود دو ماه ناپیدایی، طلوع سالانه آن نیمه مرداد (پیش از طلوع خورشید) می­باشد.

* کُواتِرنِری (Quaternary) بخشی از زمان‌بندی زمین‌شناسی است که در انتهای عصر نوزیستی قرار دارد. دوران کُواتِرنِری از حدود دو و نیم میلیون سال پیش آغاز شده و هنوز نیز ادامه دارد. در این دوره کوه‌های اروپای شمالی، کانادا و قسمت مهمی از آمریکای شمالی از یخ پوشیده بوده‌است. دوره کواترنری با گسترش فیل‌ها، شترها و دیگر پستانداران امروزی که در پلیوسن (Pliocene) نیز وجود داشته‌اند مشخص می‌گردد. دوران کواترنری به دو دوره تقسیم شده‌است: پلیوسن (حدود دو میلیون سال تا دوازده هزار سال پیش) و هولوسین (از حدود دوازده هزار سال پیش تا به امروز)