اوکراین باید گلیم‌اش را از آتش درآورد

گلیم‌بافی (килимарство,kylymarstvo) و اصطلاح «Kilim» (به اوکراینی: килим, kylym) ریشه ترکی دارد و به منسوجات بافته شده زینتی که برای پوشش کف یا تزئین دیوارها استفاده می‌شود، اشاره دارد.

قدیمی‌ترین منابعی که در مورد گلیم هست به زمان کیوان روس* برمی‌گردد که از گلیم برای مراسم تدفین استفاده می‌کردند. همچنین گلیم‌ها برای روکش‌های صندلی شاهزادگان استفاده می‌شدند. علاوه بر آن اشاراتی به گلیم در ترانه‌های بیلینا* (Bylina/Bylyna) و ترانه‌های قدیمی یافت می‌شود. در نقاشی‌های دیواری کلیسای سنت سیریل در کیف و در پرتره‌های اواخر قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم گلیم‌ها به تصویر کشیده شده‌اند. بنابراین در مورد گلیم‌بافی در اوکراین قبل از قرن شانزدهم هیچ چیز قطعی نمی‌توان گفت و گلیم‌های قبلی متعلق به طبقه حاکم، به احتمال زیاد وارداتی بوده است.

اولین اشاره به واردات گلیم از کشورهای شرقی در منابع قرن پانزدهم آمده است. تولید گلیم در Volhynia در قرن ۱۶ به خوبی مستند شده است. به عنوان مثال، در سندی به سال ۱۵۷۸ که جهیزیه ماریا هولشتانسکا در آن فهرست شده است، از دو بافنده رعیت به نام‌های یورکو(Yurko) و فدیر (Fedir) نام برده شده است.

منابع زیادی از قرن هفدهم در مورد گلیم‌های تولید شده بومی و گلیم‌های وارداتی وجود دارد. در قرن هجدهم، گلیم‌‌بافی گسترش یافت: در کرانه راست اوکراین (کرانه باختری یعنی سمت راست رودخانه دنیپر)، کارگاه‌های متعلق به خانواده‌های Czartoryski و Potocki، و در سمت چپ اوکراین کارگاه سرهنگ پاولو پولوبوتوک، معروف بودند.

طرح گلیم‌ها دارای نقش مایه‌های گل، درختچه‌های گل همراه با پرندگان و گاهی انسان و درخت زندگی هستند و نقوش از فرم کاملا گردان خارج شده‌اند. اگرچه ممکن است گلیم‌بافی خیلی زودتر توسط روستایی‌ها انجام شده باشد، اما در قرن هجدهم در میان آن‌ها رواج یافت. راهبان و هنرمندان شهری نیز به بافندگی مشغول بودند. این صنعت در پایان قرن ۱۸ و در نیمه اول قرن ۱۹ به سرعت رشد کرد. کارگاه‌های جدیدی توسط مالکان در املاک‌شان به ویژه در کرانه چپ اوکراین و در شهرها افتتاح شد. تا اواسط قرن نوزدهم، تولید سالانه گلیم و کاپریزون(caparison) های پشمی (یک پوشش زینتی که روی کمر و سر اسب را می‌پوشاند، زین اسب و مهار) خارکف به ۲۵۰۰۰ قطعه رسید.

در نیمه دوم قرن نوزدهم، صنعت گلیم در اوکراین دچار افت ناگهانی شد. به گونه‌ای که، تولید سالانه خارکف به ۴۰۰۰ گلیم کاهش یافت. برای مقابله با این روند، اقداماتی توسط تولیدکنندگان فردی و  zemstvos (یک نظام از شوراهای منتخب است که در روسیه تزار برای اداره امور محلی پس از لغو بردگی تأسیس شد) انجام شد.

zemstvo  پولتاوا یک مدرسه گلیم‌بافی افتتاح کرد، فروش گلیم را ارتقا داد و مجموعه‌ای از گلیم‌های سنتی را راه اندازی کرد.

در سال ۱۹۰۵ Varvara و Bohdan Khanenko یک پیشه بافت خانگی را در روستای اولنیوکا، شهر واسیلکیف، استان کیف تشکیل دادند. هنرآموزان دو سال کارآموزی می‌کردند. ولودیسلاو فدوروویچ (Volodyslav Fedorovych) یک آموزشگاه و کارگاه گلیم بافی را در اواخر دهه ۱۸۸۰ در روستای ویکنو در منطقه ترنوپیل راه‌اندازی کرد. در آغاز قرن بیستم، مناطق اصلی گلیم‌بافی در کرانه چپ اوکراین، شهرستان‌های میرهرود، رومنی، پولتاوا، پریلوکی و زینکیف، گوبرنیا پولتاوا بودند.

به لطف تلاش‌های هنرمند Yevheniia Prybylska، یک پیشه خانگی بافت در سال ۱۹۱۳ در روستای Skoptsi، استان کیف، شکل گرفت. گلیم‌بافی همچنین در منطقه Katerynoslav، Podilia و Ternopil (Zbarazh، Zalozhtsi، Tovste وVikno) رونق گرفت.

در اواخر قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم، مراکز جدید گلیم‌بافی در گالیسیا تحت تأثیر پیشه در حال توسعه گلیم در غرب پودیلیا به وجود آمد. انجمن بافندگی که در سال ۱۸۸۶ تأسیس شد، در سال ۱۸۹۰ شروع به تولید گلیم کرد. در سال ۱۸۹۴ این انجمن یک آموزشگاه بافندگی افتتاح کرد که در دهه ۱۹۲۰ به یک کارگاه گلیم تبدیل شد.

تعدادی کارگاه گلیم موقتی در مجاورت کوسیو، ترنوپیل، چورتکیف، زباراژ، ژیداچیف و لویو راه‌ اندازی شد. پیشه گلیم در قرن نوزدهم در ماوراءالنهر وجود داشت، اگرچه اطلاعات در مورد آن کم است. در سال ۱۹۰۵ یک کارگاه گلیم تعاونی در روستای هانیچی در شهرستان تیاچیف برپا شد.کارگاه دیگری در روستای آردانووه شهرستان ایرشاوا برپا شد. پیشه گلیم بوکووینا در قرن نوزدهم به خوبی توسعه یافته بود. در دهه ۱۹۲۰ یک آموزشگاه گلیم‌بافی در آتاکی، بسرابیا افتتاح شد.

در آغاز دوره شوروی، پیشه گلیم در اوکراین با مشکلات جدی روبرو شد: کمبود تجهیزات و مواد اولیه وجود داشت و کارگاه‌های خصوصی تعطیل شده بودند. مسئولان جدید با تلاش فراوان گلیم بافی را در مراکز سنتی آن احیا کردند. کارگاه‌ها و آموزشگاه‌های هنری در منطقه پولتاوا، منطقه چرنیهف، و منطقه کیف و در شرق پودیلیا برای آموزش کارگران واجد شرایط برای پیشه گلیم راه اندازی شد.

این پیشه در آرتل‌های ((در روسیه قبل از انقلاب) یک انجمن تعاونی از صنعتگرانی که با هم زندگی و کار می‌کردند) صنایع دستی شکل گرفت و به تولید گلیم برای صادرات ترغیب شد. بین سال‌های ۱۹۲۸ و ۱۹۳۰ تولید آن از ۴۰۰۰۰ به ۱۰۰۰۰۰ روبل افزایش یافت. در دهه ۱۹۳۰، آرتل‌ها به شرکت‌های دولتی بزرگ تبدیل شدند و تحت انجمن صنایع دستی اوکراین قرار گرفتند (۱۹۳۶). تولید آن‌ها برای یک برنامه پنج ساله تنظیم شده بود. امروزه مهم‌ترین کارگاه‌های گلیم در رشتیلیوکا، دیهتیاری، هلینانی، کلومیا، خوتین و کوسیو قرار دارند. از زمان جنگ جهانی دوم تولید گلیم در این مراکز به طور پیوسته رشد کرده است و گلیم‌هایی با طرح هندسی بیشتر از گلیم‌های گل‌دار بوده است.

تولید Hlyniany از ۱۵۰۰۰ متر مربع در سال ۱۹۴۵ به ۴۹۰۰۰ متر مربع در سال ۱۹۶۰ و ۸۲۰۰۰ متر مربع در سال ۱۹۷۰ افزایش یافت. کوسیو از ۹۵۰۰۰ متر مربع در سال ۱۹۵۵ تا ۱۲۰۰۰۰ متر مربع در سال ۱۹۶۵٫ و خوتین از ۱۰۶۰۰ متر مربع در سال ۱۹۵۰ به ۱۷۰۰۰ متر مربع در سال ۱۹۶۰ و ۴۶۰۰۰ متر مربع در سال ۱۹۷۰ رسید.

گلیم‌بافی فرآیندی پیچیده و پر زحمت است که شامل نخ ریسی، رنگرزی و بافندگی می‌شود. به طور سنتی، مهارت‌های لازم از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. عموما، مواد اولیه از پشم گوسفند بود بعدها نخ‌های پنبه و کتان نیز استفاده شدند واخیرا الیاف مصنوعی مقاوم در برابر پوسیدگی، کپک‌زدگی و بید به کار گرفته شده‌اند. تا سال۱۸۸۰ از رنگ‌های طبیعی، عمدتاً از گیاهان محلی استفاده می‌شد.

رنگ زرد از چوب و پوست بلوط و اسپرک ، برگ ها و جوانه های جوان توس یا از پوست سیب وحشی و زرد روشن از لایه های بیرونی پیاز و رنگ بسیار شفافی از توت های خولان* (Buckthorn) و زرد تیره از پوسته گندم سیاه* (Buckwheat) یا توت های خولان بدست می­آید. رنگ سبز از پوسته پیاز و میوه آبی مایل به سیاه(Blackthorn berry) و نیل، رنگ‌های قرمز از حشرات کوچک کرم کوکوس ایلیسیس* (Coccus Illicis) و گاهی اوقات از ریشه روناس (Rubia tinctorum)*، رنگ‌های سیاه و خاکستری از پوست بلوط، رنگ‌های قهوه‌ای از پوست درخت توسکای جوان و رنگ‌های آبی از درختچه‌های نیل به‌دست می آیند. این رنگ‌های طبیعی رنگ‌های ملایم دلپذیری را تولید می‌کنند که خیلی سرزنده هستند. در سال ۱۸۵۶، کشف رنگ های آنیلین تغییر بزرگی در فرآیند رنگرزی ایجاد کرد که تأثیر بدی بر پشم رنگ شده اوکراینی گذاشت. با این وجود، هنوز کارگاه‌هایی در اوکراین وجود دارد که در آنها به ثبات رنگی مواد توجه می‌شود و رنگ‌های آنیلین به ندرت و شاید هرگز استفاده می‌شوند.

در گلیم‌بافی از دو نوع دار عمودی و افقی استفاده می‌شود.گلیم‌های تخت بافت و گره‌دار بر روی دارهای عمودی بافته می‌شود. طرح‌ها با بافت تاپستری در هم تنیده تولید می‌شوند: پودها با دست به پشت و جلوی تارها برده می‌شوند تا ناحیه رنگی مورد نظر مشخص شود. سپس زمینه به صورت ماشینی بافته می‌شود. دارهای افقی که عمدتاً برای نقوش هندسی که بعدها متداول شد استفاده می‌شود، امروزه گلیم‌ها به روش مرسوم و بر روی دستگاه‌های تا حدودی مدرن‌تر Axminster و Jacquard تولید می‌شوند.

قدیمی‌ترین پیشینه در مورد تزئینات گلیم‌های اوکراینی به قرن شانزدهم باز می‌گردد. گلیم‌هایی با «گل‌های متنوع» را توصیف می‌کند که دو تای آن‌ها با رنگ آبی روشن، دو تای آن‌ها با رنگ سفید، یکی با رنگ زرد و پنج تای آن‌ها با پس‌زمینه مشکی هستند.سه گلیم از قرن هفدهم باقی مانده است. یکی از آن‌ها، گلیمی آراسته شده با انبوهی از تزئینات گل، در سال ۱۶۹۸ در کارگاه استانیسلاو کونیک پولسکی است که در اواسط قرن هفدهم در برودی ساخته شد، تولید شده است.

تزئینات گلیم‌های قرن هجدهم بیشتر از طرح‌های گیاهی تشکیل شده است که بخوبی اصالت و تنوع بومی را به نمایش می‌گذارد. گیاهانی که روی گلیم‌های کرانه راست اوکراین به تصویر کشیده شده‌اند، ظریف‌تر و سبک‌تر از گلیم‌های کرانه چپ اوکراین هستند. نقش‌های هندسی بیشتر از نقش‌های گل‌دار متداول بوده است.

طرح گلیم‌ها دارای نقش مایه‌های گل، درختچه‌های گل همراه با پرندگان و گاهی انسان و درخت زندگی هستند و نقوش از فرم کاملا گردان خارج شده‌اند.

از دیگر نقوش گیاهی می‌توان به گل هشت‌پر، گل نیلوفر، نخل، شاخه‌هایی با برگ­ و ­گل و گلدان با گل‌ها اشاره کرد. نقوش بصورت تکرار شونده در زمینه، طرح‌های واگیره‌ای گلیم‌ها را می‌سازند. حاشیه‌ها با خطوط مرزی کاملا از زمینه جدا شده‌اند.

با رشد بازار گلیم‌هایی با نقوش هندسی، نقوش و تزئینات گل به سمت طرح‌های هندسی و سبک تر تکامل یافت. گلیم با نقوش هندسی نوع اصلی گلیم تولید شده در گالیسیا، بوکووینا، پولیسیا، پودیلیا و منطقه هوتسول در کوه‌های کارپات بوده و هست. بسیاری از نقوش روی این گلیم‌ها نمادی از پدیده‌های طبیعی است که در ذهن بدوی متجلی می‌شوند.

برای قرن‌ها نمادهای جادویی مورد احترام مردم عادی در هنر فولکور به تصویر کشیده شد. با گذشت زمان آن‌ها معنای اصلی خود را از دست دادند و به سادگی به عناصر تزئینی تبدیل شدند. گلیم‌های اوکراینی در گذشته علاوه بر طرح‌های هندسی و گل‌دار، آرم‌ها، نشان‌ها، صحنه‌هایی از زندگی نجیب‌زاده ها و تصاویر مذهبی را نیز به تصویر می‌کشیدند. در دوره شوروی، چنین مضامینی اغلب با پرتره‌های رهبران شوروی و صحنه‌هایی از زندگی شوروی جایگزین ‌شد.

کتاب FLOWERS AND BIRDS IN UKRAINIAN KILIM DESIGN نوشته  Stefan Taranushenko در­مورد طرح‌های گلیم اوکراین و همچنین کتاب PODILLIA KILIMS* نوشته Volodymyr Tytarenko که به معرفی نمونه‌های موزه‌ای پودیلیا پرداخته است منابع خوبی هستند.

شهین نعمتی دهکردی
کارشناس ارشد فرش دستباف

*کیوان روس یک فدراسیون ضعیف در اروپای شرقی و اروپای شمالی از اواخر قرن نهم تا اواسط قرن ۱۳ بود.
*ترانه های بیلینا (Byliny) یک شعر حماسی شفاهی قدیمی روسی است. روایات Byliny مبنای واقعیت تاریخی ضعیفی دارد، اما تا حد زیادی با فانتزی و مبالغه آراسته شده است.
*کوکوس ایلیسیس (Coccus Illicis) نوعی حشره قرمزدانه مدیترانه­ای که روی برگ‌های بلوط زندگی می­کند.
*Rubia tinctorum نام یک گونه از تیره روناس‌های خودرو (روبیاسه) است. گیاهی است که به حالت خودرو در مناطق مدیترانه، در شمال آفریقا و بعضی مناطق آسیا می‌روید. خاستگاه نخستین آن خاور نزدیک و قفقاز بوده‌است.
*گندم سیاه (Buckwheat)، قهوه‌ای است و شکل نامنظمی دارد. گندم سیاه عمدتا در نیمکره شمالی زمین، به ویژه در اروپای مرکزی و شرقی، روسیه، قزاقستان و چین کشت می‌شود.
*خولان (Buckthorn) درختچه‌ای از خانواده سنجدها که چهار رنگ مختلف دارد: قرمز، سبز، زرد تیره و قهوه ای.
*تصاویر کتاب PODILLIA KILIMS گلیم‌­هایی از مجموعه ها و موزه های خصوصی از جمله موزه ملی هنرهای تزئینی مردمی (Kyiv)، موزه ملی تاریخ اوکراین (Kyiv)، موزه تاریخ محلی Vinnytsia، موزه هنر بومیVinnytsia ، موزه تاریخ بومیKhmelnytskyi ، موزه تاریخ بومیZhytomyr ، موزه قوم نگاری و صنایع دستی در موسسه قوم نگاری آکادمی ملی علوم (Lviv)، موزه ملی آندری شپتیتسکی (Lviv) و موزه تاریخ (Lviv) می­باشد.