رنگرزی با گلسنگ

استفاده از گلسنگ در رنگرزی

گاهی این دنیای بزرگ چنان تنگ و کوچک می‌شود که زیر لب می‌خوانیم گل‌سنگم، گل‌سنگم چی بگم از دل تنگم… شاید به خاطر این است که دنیای گلسنگ‌ها هم همین قدر کوچک و پیچیده است؛ گلسنگ‌ها آرام آرام رشد می‌کنند و زندگی طولانی خواهند داشت مانند یک دلتنگی ممتد ناتمام همیشه همراه. چنان که بعضی از گلسنگ‌ها در طول سال فقط ۱ تا ۲ میلی‌متر رشد می‌کنند و این گیاه می‌تواند تا ۴۰۰۰ سال عمر کند.

گُلسَنگ (Lichen) در واقع دو موجود زنده جُلبَک (Alga) و قارچ (Fungus) در یک کالبد است. گلسنگ‌ها زیبا هستند و معمولاً بر روی تخته‌سنگ‌ها و همچنین دیوارها و تنه درختان به صورت ورقه‌های زرد یا خاکستری مایل به سفید یا مایل به سبز زندگی می‌کنند. آن‌ها دنیای کوچکی دارند و تنها ۸ درصد از سطح کره زمین با گلسنگ پوشیده شده‌ است. لایکِن‌ها در بسیاری از نقاط مختلف جهان، در تمام دماها (نواحی خشک تا نواحی قطبی) و در بیشتر ارتفاعات حتی مناطقی که سایر گیاهان امکان رویش ندارند رشد می‌کنند.

گلسنگ‌ها تنها گیاهان موجود در تبلور گیاهی جهان هستند که آن‌ها را در هیچ یک از رده‌های گیاهی نمی‌توان طبقه‌بندی کرد. گلسنگ‌ها اولین جانداران چند یاخته‌ای بودند که به خشکی وارد شدند. گلسنگ‌ها ارگانیسم‌های ترکیبی هستند که از همزیستی جلبک‌های ریز سبزآبی (فتوبیونت) و رشته‌های بی‌رنگ قارچ (میکروبیونت) به وجود آمده‌اند. چون جلبک گیاهی سبز است، می‌تواند غذای خود را تهیه کند ولی قارچ فاقد سبزینه است بنا بر این در گلسنگ، قارچ از مواد غذایی که به وسیله جلبک درست می‌شود مصرف می‌کند و جلبک هم از آبی که به وسیله قارچ‌ها جذب شده استفاده می‌کند. عضو قارچی که بیشترین توده زنده گلسنگ را تشکیل می‌دهد از قارچ‌های کیسه‌ای (آسکومیست‌ها) و در موارد معدود از قارچ‌های چتری (بازیدیومیست‌ها) است. به همین دلیل گلسنگ‌هایی که از قارچ‌های کیسه‌ای هستند را آسکِلچن (Ascolichen) می‌نامند.

این دو جزء با هم در یک رابطه همزیستی رشد کرده و موجود دیگری به نام تالوس (Thallus) که فاقد ريشه، ساقه و برگ است تشکیل می‌شود. گلسنگ‌ها با خزه‌ها که دارای ساقه و برگ هستند و چون کلروفیل می‌سازند سبزند، متفاوت هستند. تالوس هیچ شباهتی به قارچ یا جلبکی که به تنهایی رشد می‌کند ندارد و در نهایت باعث به وجود آمدن نزدیک به ۲۰/۰۰۰ گونه از گلسنگ‌ها در جهان شده‌اند.

هر چند هزاران گونه گلسنگ وجود دارد اما خانواده‌های کمی وجود دارند که به عنوان رنگزا شناخته شده‌اند و احتمالاً خواص رنگی بسیاری هنوز کشف نشده است. قرن‌هاست که گلسنگ‌ها به عنوان رنگ مو و منبع رنگزاها استفاده می‌شوند. رنگ گلسنگی که در کاغذ آزمایش تورنسل استفاده می‌شود بیشتر مورد توجه است. اما رنگ گلسنگ در بسیاری از پارچه‌های سنتی و الیاف نیز استفاده می‌شود.

کاربرد گلسنگ‌ها

گلسنگ‌ها در پزشکی و داروسازی (از مشتقات گلسنگ می‌توان برای درمان سل و موارد دیگر استفاده کرد)، صنعت رنگرزی (در اسکاتلند و ایرلند رنگرزی با گلسنگ به طور گسترده به ویژه در صنایع‌دستی استفاده شده است. پارچه‌های چهارخانه (Tartans) با گلسنگ رنگ‌آمیزی می‌شدند و بسیار رنگارنگ بودند و ناواهو برای رنگ‌آمیزی پشم فرش استفاده می‌کند)، دباغی، آبجوسازی، صنعت تولید عطر (گلسنگ در عطرسازی همراه با گیاهان دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد زیرا تالوس قدرت حفظ رایحه را دارد مانند Evernia prunastri) و همچنین در تشکیل خاک کاربرد دارند.

آن‌ها به عنوان منبع غذایی انسان، غذای لذیذ ژاپنی‌ها (Umbilicaria esculenta) و ادویه هندی‌ها (KalPasi) و غذای برخی از حیوانات مانند گوزن شمالی هستند. بسیاری از پرندگان (تقریبا ۵۰ گونه از جمله مرغ مگس‌خوار) از آن‌ها برای لانه‌سازی استفاده می‌کنند و به عنوان شاخص آلودگی هوا (مواد آلوده‌کننده سمی را فوراً جذب کرده و می‌میرند. در شبیه‌‌سازی انجام شده مربوط به زندگی در مریخ در مرکز هوافضا ۳۴ روز در مریخ زنده مانده و فتوسنتز می‌کنند) نیز محسوب می‌شوند. به واسطه طول عمر طولانی و سرعت رشد آهسته و منظم می‌توان از برخی از گلسنگ‌ها (مانند گلسنگ نقشه Rhizocarpon geographicum که قدمت آن به ۸۶۰۰ سال می‌رسد که ظاهرا قدیمی‌ترین موجود زنده جهان است) برای تاریخ‌گذاری رویدادها (لیکنومتری) استفاده کرد.

گلسنگ آشیانه مرغ مگس‌خوار	گلسنگ Cladonia stellaris، غذای کاریبو گوزن شمالی
ادویه گلسنگ KalPasi

پیشینه رنگرزی با گلسنگ‌ها

سه رنگ ارغوانی تیرین (Tyrian Purple)، اُرکِل (orchil) و ارغوانی مووین پرکین (Perkin’s mauveine) از لحاظ تاریخی مورد توجه بوده‌اند. در زمان یونان باستان وقتی در آیه‌ای از کتاب مقدس حزقیال نبی (Ezekiel) گفت: «آبی و ارغوانی از جزایر الیشاه تو را پوشانده بود»، احتمالاً منظورش رنگ‌های گلسنگ بوده است. پلینی بزرگ درباره «برگ‌های تردی که در کرت (Crete) برای رنگرزی لباس‌ها استفاده می‌شد» نوشته است که احتمالاً گلسنگ Roccella بود، زیرا مدت‌ها در خاور نزدیک شناخته شده بود و فنیقی‌ها از آن استفاده می‌کردند. اصطلاح Orchil احتمالاً در طول قرن چهاردهم در انگلستان برای اشاره به رنگی که به طور خاص از چندین گونه Roccella ساخته شده بود معرفی شد که برای اولین بار در فلورانس ساخته و در آنجا به نام Oricello شناخته شده بود. اخیراً این نام برای توصیف همه رنگ‌های بنفش و قرمز ساخته شده از طیف گسترده‌ای از گلسنگ‌ها که بسیاری از آن‌ها نام‌های محلی و تجاری نیز دارند، به کار می‌رود.

بنفش تیری کلاسیک که از صدف حلزون مورکس ساخته شده بود، آنقدر گرانبها بود که با عصاره‌ای از آن اغلب روی ارغوانی ساخته شده از Roccella برای رنگ استفاده می‌شد. به تدریج با کاهش جمعیت نرم‌تنان استفاده از مورکس از بین رفت، تا این که گلسنگ‌ها منبع اصلی برای رنگ ارغوانی شدند زیرا آن‌ها با منسوجات پشمی و ابریشمی سازگار بودند. استفاده از گلسنگ‌ها به عنوان منبع رنگ ارغوانی در زمان یونان و روم در بخش‌هایی از مدیترانه به خوبی تثبیت شده بود. رنگرزی با گلسنگ تا اوایل قرن نوزدهم رایج بود؛ زمانی که رنگ‌های شیمیایی جایگزین آن شد. رنگ‌های حلزون صدف‌دار (مورکس) و گلسنگ‌ها (ارکل) پیش از ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد به وجود آمدند. در دوره روم این رنگ‌ها به معنای ثروت و قدرت بودند (بنفش و قرمز به عنوان نماد زندگی بودند). یونانیان رنگ بنفش را رنگی با اهمیت ویژه از دوران هومری ماقبل تاریخ می‌دانستند. فرمانروایان اولیه ایرانی، بابلی و یهودی، خود، پیروان، کاخ‌ها و معابدشان را با پارچه‌ها و تاپستری‌هایی که با این رنگ نمادین رنگ‌آمیزی شده‌ بود، می‌آراستند.

رنگ‌های بر پایه گلسنگ‌های زمین را ارغوانی‌های صدفی (Conchoid purple) می‌نامند. Roccella در سواحل مدیترانه‌ای رشد می‌کند و منابع جدیدی از آن در جزایر قناری و کیپ ورد (Verde Cape) نیز در قرن هجدهم یافت شد.

ایتالیا در قرن چهاردهم زمانی که یک تاجر فلورانسی به نام فدریکو در سفر به آسیای صغیر تهیه و استفاده از گلسنگ‌های خاص را برای رنگ ارغوانی مشاهده کرد و آموخت، در زمینه رنگرزی پیشتاز شد. هنگامی که فدریکو پس از آزمایش خصوصی، رنگ را تولید کرد حق استفاده از نام  Roccelliaبرگرفته از اسم گلسنگ Roccella tinctorius برای نام خانوادگی به او داده شد.

در اسکاتلند و ایرلند رنگرزی با گلسنگ به طور گسترده به ویژه در صنایع‌دستی روستایی مورد استفاده قرار گرفت. احتمالاً از زمانی که ساکنان عصر مفرغ، صنایع فلزی و اشکال متمایز تزیینات سلتی (Celtic) خود را به ایرلند و اسکاتلند آورده‌اند. پارچه‌های چهارخانه Scottish tartan با گلسنگ رنگ‌آمیزی می‌شدند.

استفاده از رنگزاهای گلسنگ برای سرخپوستان جنوب‌غربی ایالات متحده شناخته شده است و سابقه‌ای از ناواهو وجود دارد که پارملیا مولوسکولا (Parmelia molluscula) را با زاج طبیعی می‌جوشانند تا نارنجی شود و یک شب آن را در حمام نگه می‌دارند تا برنزی مایل به قرمز شود و از خاکستر درخت ارس به عنوان دندانه استفاده می‌کنند.

انواع گلسنگ

گلسنگ‌ها نسبتاً آهسته رشد می‌کنند، بسیاری از آن‌ها پنجاه تا صد سال طول می‌کشد تا به اندازه یک دست برسند. در باران متورم می‌شوند و در هوای مرطوب راحت‌تر جمع‌آوری می‌شوند. گلسنگ‌ها ریشه ندارند بنابراین مواد غذایی مورد نیاز خود را باید از هوا جذب کنند پس به هوای روشن و پاک نیاز دارند و در نزدیکی شهرهای دود آلود زنده نمی‌مانند به همین جهت معیار خوبی برای سنجش میزان آلودگی هوا هستند. در غرب بریتانیا؛ کورنوال، ولز، دریاچه‌ها و اسکاتلند، مناطق استوایی به ویژه در جاهایی که سنگ‌ها در معرض رطوبت قرار دارند، رایج‌تر و متنوع‌تر هستند. در ایران نیز در مناطق فارس، مازندران، کهگیلویه و بویراحمد، خراسان، لرستان و… می‌توان گلسنگ‌ها را پیدا کرد.

شکل عمومی بدنه گلسنگ (تالوس) اغلب به وسیله میکروبیونت تعیین می‌شود و در تعداد اندکی فتوبیونت حالت کلی تالوس را تعیین می‌کند. بسته به گونه‌های قارچ، جلبک و سیانوباکتری گونه‌های مختلفی دارند.

• گلسنگ‌ها بر اساس مورفولوژی می‌توانند شامل انواع زیر باشند:

۱- پوسته‌ای (Crustose)

۲- برگی (Foliose)

۳- بوته‌ای (Fruticose)

۴- پولکی (Squamulose)

۵- گَرده‌ای (Leprose)

۶- ژلاتینی مانند ژله (Gelatinous)

۷- رشته‌ای (Filamentous)

۸- ظریف مانند پشم حلاجی شده (Byssoid)

۹- بدون ساختار

• البته می‌توان طبقه‌بندی دیگری بر اساس ساختار داخلی آن‌ها نیز داشت:

۱- گلسنگ Heteromerous

۲- گلسنگ Homoiomerous

• و طبقه‌بندی بر اساس شریک قارچی آن‌ها:

۱- Ascolichens

۲- Basidiolichens

۳- Hymenolichens

سه دسته‌ای که بیشتر مورد توجه‌اند: کروستوز، فولیوز و فروتیکوز هستند.

Crustose lichen: گلسنگ کروستوز به ماده‌ای که روی آن رشد می‌کند محکم می‌چسبد و به سختی از روی سطح جدا می‌شود. اغلب روی سنگ‌ها و پوست درختان یافت می‌شود. لکه زرد یا نارنجی که روی سنگ‌ها دیده می‌شود معمولا گلسنگ کرستوز است.

گلسنگ کروستوز روی پوست درخت، Graphis scripta از خانواده Graphidaceae  (چون الگوی رشد آن شبیه نوشتن می‌شود به آن گلسنگ خطی یا نوشتن مخفی نیز می‌گویند)	گلسنگ کروستوز روی سنگ، چشم دودی برجسته (Smoky-eye boulder) از خانواده Porpidia albocaerulescens	گلسنگ کروستوز روی سیمان، گلسنگ نقطه آتشین پیاده‌روSidewalk firedot  (چون اغلب در پیاده‌روهای بتنی رشد می‌کند به این نام خوانده می‌شود) از خانواده Caloplaca feracissima

Foliose lichen: شکلی شبیه برگ دارند که حاشیه آن‌ها دندانه‌دار است و به راحتی از سطحی که روی آن رشد می‌کند، جدا می‌شود.

گلسنگ فولیوز روی شاخه، گلسنگ سپر چکشی (Hammered shield) از خانواده Parmelia sulcata این گلسنگ بسیار مقاوم در برابر آلودگی است و در همه جای جهان هست و از رایج‌ترین گلسنگ‌ها ست	گلسنگ فولیوز روی سنگ قبر از خانواده Xanthoria parietina (به عنوان گلسنگ زیبای اشعه‌های آفتاب یا انفجار آفتاب (Sunburst)، فیولیوز نارنجی یا مین ساحلی (Coastal Maine) شناخته می‌شود که روی صخره‌ها رشد می‌کند، اغلب نزدیک لانه پرندگان یا جوندگان)

Fruticose lichens: گلسنگ‌های فروتیکوز شبیه یک درختچه کوچک شاخه‌دار مانند یک درخت مینیاتوری بدون برگ (مانند نخ) است. شبیه یک مرجان بوته‌ای روی صخره‌ها، درختان و خاک رشد می‌کند. کلمه فروتیکوز ریشه لاتین دارد که به معنی بوته (Bush) یا درختچه (Shrub) است.

گلسنگ فروتیکوز – گلسنگ ریش پرپشت (Bushy beard) از خانواده Usnea strigosa	گلسنگ فروتیکوز روی چوب – گلسنگ گرگ (Wolf lichen) از خانواده Letharia vulpina

Squamulose: گلسنگ‌های اسکوامولوز دارای لوب‌های فلس مانند توفال‌های سقف هستند.

گلسنگ‌های اسکوامولوز

برخی از گلسنگ‌ها ترکیبی از اسکوامولوز و فروتیکوز گونه‌های کلادونیا (Cladonia) هستند.

گلسنگ شاخ پودری معمولی (Common powderhorn) از خانواده Cladonia cf. coniocraea	فروتیکوز، گلسنگ سربازان بریتانیایی (British soldiers) از خانواده Cladonia cristatella قارچ روی ساختارها قرمز است به خاطر همین نام رایج آن را سربازان بریتانیایی می‌گویند.

ساختار هاگ در شناسایی گلسنگ‌های کرستوز مهم است. گاهی به گلسنگ‌های کرستوز میکرو‌لیکِن (Microlichens)گفته می‌شود چون برای شناسایی آن‌ها نیاز به میکروسکوپ است. گلسنگ‌های فولیوز و فروتیکوز با شناسایی بستر، فرم رشد و رنگ شناسایی می‌شوند و به آن‌ها ماکرولیکِن (Macrolichens) می‌گویند.

رنگرزی با گلسنگ‌ها

تکنیک‌ها و دانش ساخت رنگ‌های گلسنگ ارغوانی (Orchil) در گذشته راز بزرگی بود. اولین توضیحات از شیوه تهیه رنگ ارغوانی توسط رزتو (Roseto) در سال ۱۵۴۰ ارایه شد. یکی از شناخته‌شده‌ترین رنگ‌های گلسنگ، اُرکِل (Orchil) است که رنگ ارغوانی یا قرمز مایل به بنفش است. گلسنگ‌هایی که اُرکِل را به وجود می‌آورند شامل گونه‌های Ochrolechia، Roccella و Umbilicaria هستند. Orchil به تغییرات pH بسیار حساس است و با تنظیم میزان اسیدیته حمام رنگرزی می‌توان به طیف گسترده‌ای از رنگ‌ها از قرمز-قهوه‌ای تا قرمز، صورتی و بنفش دست یافت. تورنسل که از اُرکِل تشکیل شده است، به عنوان یک شاخص اسید-باز استفاده می‌شود. با توجه به این که رنگ‌های مصنوعی جایگزین رنگ‌های گلسنگ در صنعت نساجی شده‌اند استفاده از اُرکِل به عنوان رنگ‌دهنده غذایی و نشانگر اسید-باز محدود شده است.

 

گلسنگ‌های تولید کننده اُرکِل شامل فرآیندهای پیش‌سازی رنگرزی هستند و برای در دسترس قرار دادن این ماده رنگی باید در آمونیاک یا ادرار مانده و در آب خرد شود و در شرایطی که اکسیژن‌رسانی خوبی داشته باشد نگهداری شود. اکسیژن‌رسانی یک جزء ضروری برای تبدیل اسیدهای گلسنگ به رنگ است. گاهی این فرآیند بسته به نوع گلسنگ نیاز به ۳۳ هفته تا ۶ ماه دارد و روزانه ۳ بار باید هم زده شود. گلسنگ تحت نوعی تخمیر قرار می‌گیرد و رنگ بنفش در طی چند هفته ایجاد می‌شود.

گلسنگ‌هایی وجود دارند که رنگ‌های حاصل از آن‌ها قرمز زنگی، قهوه‌ای و طلایی خواهد شد. آن‌ها اغلب به عنوان گلسنگ Crotal (یک کلمه Gaelic) یا Crottle نامیده می‌شوند. این‌ها نیازی به تخمیر ندارند و معمولاً همراه با الیاف، نخ یا پارچه جوشانده می‌شوند. آن‌ها برای قرن‌ها به طور سنتی در اسکاتلند مورد استفاده بوده‌اند. بوی گرم و خاکی نخ رنگ شده با کِروتِل نیز یک عامل بازدارنده از بیدزدگی است.

اگرچه برخی از دستور العمل های تاریخی استفاده از زاج سفید را برای اُرکِل توصیه می‌کنند اما نه اُرکِل و نه کِروتِل نیازی به دندانه ندارند و از آنجایی که گلسنگ‌ها نیازی به دندانه ندارند، منبعی غنی از رنگزا‌های گیاهی هستند.

فرآیند رنگرزی با گلسنگ‌ها با سه روش متداول انجام می‌شود:

۱- جوشاندن در آب (BWM)
۲- تخمیر آمونیاکی (AFM)
۳- استخراج دی متیل سولفوکسید (DEM)

هر نمونه الیاف قبل از استفاده برای رنگرزی وزن شده و در آب مقطر شسته شده تا رنگ به خوبی در الیاف نفوذ کرده و ثابت شود. نسبت وزن گلسنگ خشک و الیاف باید یکسان باشد (بسته به نوع گلسنگ ممکن است کمتر یا بیشتر شود). برای تغییر رنگ در رنگرزی گلسنگ در هر سه روش می‌توان از دندانه‌ها استفاده می‌شود.

۱- جوشاندن در آب (BWM): گلسنگ پودر شده را به آب مقطر اضافه کرده و حرارت داده تا به جوش آید. مخلوط به مدت یک ساعت در حالت جوش نگه داشته می‌شود و سپس از صافی عبور داده و مجددا به مدت حداقل دو ساعت جوشانده تا زمانی که رنگ به دست آید. الیاف از قبل خیس شده را در حمام رنگ غوطه‌ور کرده و به آرامی حرارت داده تا زمانی که آب ولرم شود رنگ را به آن افزوده تا نزدیک نقطه جوش برسد و با هم به جوش آورده شوند (در حداکثر دمای ۹۰ درجه سانتیگراد به مدت ۲ ساعت). بعد از خنک شدن حمام رنگرزی الیاف را با آب سرد شسته و سپس الیاف را خشک کرده تا رنگ مشخص شود. با این روش رنگ‌های روشن به دست می‌آیند و معمولا الیاف یا پارچه چندین بار رنگ می‌شود تا رنگ تیره‌تری به دست آید. این روش معمولا برای رنگرزی پشم به کار می‌رود و برای رنگرزی ابریشم نیز از نوع دیگر همین روش استفاده می‌شود.

۲- تخمیر آمونیاکی (AFM): فرآیند کلی به دست آوردن رنگ از گلسنگ شامل افزودن آن به ادرار مانده و آهک خرد شده و صبر کردن تقریبا به مدت یک ماه برای به عمل آمدن رنگ است. اگر فرآیند تخمیر برای مدت طولانی انجام شود، رنگ خراب می‌شود. با تغییر میزان قلیایی حمام می‌توان شیدهای مختلف رنگی را به دست آورد. گلسنگ را به محلول هیدروکسید آمونیوم رقیق شده (یک واحد NH₄OH و ده واحد آب مقطر) افزوده و محتویات را کاملا هم زده و به مدت یک ماه گذاشته، سپس الیاف از قبل خیس شده را به آن افزوده و پس از یک ماه الیاف را خارج و خشک می‌کنند.

 

پشم رنگ شده با گلسنگ Wolf

۳- روش استخراج دی متیل سولفوکسید (DEM): گلسنگ خرد شده به محلول دی متیل سولفوکسید افزوده و محتویات کاملا هم زده و با فویل آلومینیومی پوشانده می‌شود. محتویات رنگ به مدت یک ماه در دمای اتاق نگهداری می‌شود تا رنگ حاصل شود. پس از یک ماه الیاف از قبل خیس شده را به آن اضافه کرده و پس از یک ماه، الیاف را خارج کرده و با آب مقطر شسته و خشک می‌کنند.

گلسنگ‌ها به خوبی روی پشم و ابریشم رنگ می‌دهند. پشم سفید یا طبیعی فرش، رنگ‌های گلسنگ قهوه‌ای را به خوبی می‌گیرد و فرش بافته شده با این پشم همیشه عطر و بوی جذابی خواهد داشت. گلسنگ دندان سگ (Dog’s tooth) برای رنگ کردن پنبه و کتان مناسب است. گلسنگ‌ها نیازی به دندانه ندارند، اما با افزودن مواد مختلف می‌توان تغییرات جالب رنگی به دست آورد. همه دندانه‌های اولیه، زاج، کروم، قلع، آهن و همچنین سولفات مس، سولفات آمونیوم، اسید تانیک قابل استفاده هستند.

از آنجایی که اسیدهای رنگی ممکن است در زیر پوست گیاه یا در مرکز باشند کاملا خرد کردن و له کردن گلسنگ‌ها برای رنگرزی مهم است. گلسنگ‌ها در آب متورم می‌شوند اما گاهی بهتر است از شب قبل خیس شوند و در همان آب جوشانده شوند. به عنوان یک دستور تقریبی، برای آزمایش از ۱۲۰ گرم گلسنگ برای ۱۲۰ گرم پشم استفاده می‌شود. با این حال، بسیاری از گلسنگ‌ها پتانسیل رنگی زیادی دارند و به مقدار کمتری نیاز است.

• گلسنگ‌ها را در فرآیند رنگرزی می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:

۱- گلسنگ‌هایی که فقط با جوشاندن رنگ می‌دهند.

۲- گلسنگ‌هایی که رنگ آن‌ها در تخمیر با آمونیاک استخراج می‌شود.

۳- گلسنگ‌هایی که با یکی از روش‌ها رنگ‌های متفاوتی ایجاد می‌کنند.

۴- گلسنگ‌هایی که با هیچ روش شناخته شده‌ای رنگ تولید نمی‌کنند.

در ناواهو برای رنگ کردن پشم از ۳۵ نمونه گلسنگ با استفاده از روش‌های جوشاندن در آب (BWM) و تخمیر آمونیاک (AFM) و همچنین با استفاده از روش استخراج دی متیل سولفوکسید (DEM) استفاده شد. رنگ‌های حاصل بیشتر رنگ‌های غالب مایل به قهوه‌ای بود، اما زرد، نارنجی، صورتی، بنفش، خاکستری و آبی نیز به دست آمد. نمونه‌های پشم رنگ‌شده، برای پایداری در برابر نور خورشید آزمایش شدند، اغلب تا حدی محو شدند و برخی تغییر رنگ دادند اما بیشتر رنگ‌های به دست آمده از روش استخراج دی متیل سولفوکسید، ثبات نوری داشتند.

این رنگ‌ها با تغییراتی چون: ۱- زمان تخمیر؛ ۲- زمان رنگرزی، دما یا سطح pH؛ ۳- قرار گرفتن در معرض نور؛ ۴- استخراج مجدد متوالی با استفاده از همان روش یا روش‌های مختلف تغییر کردند.

در هند گروه‌های قومی در گرهوال هیمالیا (Garhwal Himalayas) به رنگ کردن پشم با استخراج از گونه‌های مختلف گلسنگ معروف هستند. مردم بومی برای رنگرزی صنایع‌دستی و قالیچه‌ها از گلسنگ‌های پارملیوئید (Parmelioid) استفاده می‌کنند. از آنجایی که گلسنگ‌ها رشد آهسته‌ای دارند قادر به تامین مقدار زیادی از آن‌ها نبوده و در مقیاس بزرگ برای استفاده تجاری نمی‌توان از آن‌ها بهره برد و تنها برای صنایع‌دستی کوچک بومی مناسب است.

‌گلسنگ‌های Parmelia منبع بالقوه رنگ‌های طبیعی هستند و رنگ‌های درخشانی را در حلال‌های مختلف ارایه می‌دهند. روش تخمیر آمونیاکی بهترین روش برای به دست آوردن طیف گسترده‌ای از رنگ‌ها مانند صورتی، بنفش، نارنجی، خاکستری، قهوه‌ای و زرد است. خانواده گلسنگ‌های Parmelia و Peltigera با جوشاندن طیف رنگ زرد تا قهوه‌ای را به وجود می‌آورند.

با روش تخمیر گلسنگ Cudbear طیف بنفش، قرمز و آبی و Umbilicaria Pustulata طیف قرمز، Ochrolechia Tartarea  طیف نارنجی تا قرمز و Cladonia Impexa صورتی کمرنگ را به وجود می‌آورند. برخی از گلسنگ‌ها با هر یک از روش‌های جوشاندن یا تخمیر و با دندانه‌های مختلف رنگ‌های متفاوتی تولید می‌کنند.

رنگ گلسنگ بسته به ویژگی‌های خاک، فصل برداشت تالوس گلسنگ و زمان تخمیر متفاوت است؛ بیشتر رنگ‌هایی در فام‌های قهوه‌ای، زرد، نارنجی، قرمز، بنفش و به ندرت آبی ایجاد می‌کنند. با افزودن دندانه‌های مختلف و نوع استخراج، رنگ‌های متفاوتی می‌توان به دست آورد. رنگ‌های گلسنگ نه تنها به الیاف رنگ می‌دهند بلکه بوی معطری هم می‌دهند و به نوعی الیاف ضد حشرات می‌شوند. رنگ‌های گلسنگ با محیط زیست سازگار هستند و نسبت به رنگ های مصنوعی کیفیت بهتری دارند، اما استخراج آن‌ها خسته کننده است و زمان رنگرزی طولانی است و هزینه‌های رنگ‌های گلسنگ را افزایش می‌دهد.

 

جدول ۱: گلسنگ‌های زیر با روش جوشاندن رنگ تولید می‌کنند.

نام گلسنگ	شیوه رنگرزی	دندانه	رنگ
Peltigera	جوشاندن	کروم + سرکه	برنزی
Peltigera Canina (dog’s tooth)	جوشاندن	زاج سفید	زرد
parmelia caperata	جوشاندن		زرد
parmelia caperata	جوشاندن	پوست بلوط	زرد مایل به قهوه‌ای
Parmelia Saxatilis	جوشاندن		برنزی
Parmelia Omphalodes	جوشاندن		قرمز مایل به قهوه‌ای
Lobaria Pulmonaria	جوشاندن		قهوه‌ای
Hypogymnia Psychodes	جوشاندن		قهوه‌ای طلایی

 

جدول ۲: گلسنگ‌های زیر با روش تخمیر رنگ تولید می‌کنند.

نام گلسنگ	شیوه رنگرزی	دندانه	رنگ
Cudbear/ rock tripe	تخمیر		بنفش
Cudbear/ rock tripe	تخمیر	سودا	آبی بنفش
Cudbear/ rock tripe	تخمیر	سرکه یا اسید استیک	قرمز
Umbilicaria Pustulata	تخمیر		قرمز روشن
Ochrolechia Parella/ Crawfish Lichen	تخمیر		نارنجی مایل به قرمز
Ochrolechia Tartarea	تخمیر	زاج	قرمز تیره پررنگ
Cladonia Impexa	تخمیر		صورتی ملایم

برخی ازگلسنگ‌ها با هر دو روش جوشاندن یا تخمیر رنگ‌های متفاوتی تولید می‌کنند.

جدول ۳: گلسنگ‌هایی که با روش جوشاندن یا تخمیر رنگ‌های متفاوتی تولید می‌کنند.

نام گلسنگ	شیوه رنگرزی	رنگ
Xanthoria Parietina	جوشاندن	زرد، برنزی، آبی روشن
	تخمیر	صورتی، قرمز بنفش تیره
Menegussia Pertusa	جوشاندن	زرد
	تخمیر	صورتی ملایم، قرمز متمایل به قهوه‌ای
Usnea Barbata	جوشاندن	زرد شفاف
	تخمیر	ارغوانی
Evernia Prunastri	جوشاندن	قهوه‌ای
	تخمیر	بنفش آلویی

 

شهین نعمتی دهکردی
کارشناس ارشد فرش دستباف

---

برای اطلاعات بیشتر درباره گلسنگ و رنگرزی با گلسنگ می‌توانید منابع زیر را مطالعه کنید:

منابع برای مطالعه بیشتر:

– کتاب Lichen Dyes: The New Source Book نوشته Karen Diadick Casselman
– کتاب Lichens for vegetable dyeing نوشتهEileen Bolton
– کتاب Lichens of North America نوشته Stephen Sharnoff, Irwin M. Brodo, Sylvia Duran Sharnoff
– و مقاله A Short History of the Orchil Dyes نوشته Annette Kok

 

*قارچ‌های چتری یا بازیدیومیست‌ها (Basidiomycota)
* قارچ‌های کیسه‌ای یا آسکومیست‌ها (Ascomycota)
* لیکنومتری Lichenometry)): در باستان‌شناسی، دیرینه‌شناسی و ژئومورفولوژی، گلسنگ‌سنجی یک روش ژئومورفیک برای تاریخ‌گذاری ژئوکرونولوژیک است که از رشد گلسنگ برای تعیین سن سنگ در مجاورت، بر اساس نرخ خاص احتمالی افزایش اندازه شعاعی در طول زمان استفاده می‌کند. لیکنومتری بر این فرض استوار است که بزرگترین گلسنگ رشد کرده روی سنگ، مسن‌ترین فرد است. به طور کلی، پنج قطر بزرگ تالی گلسنگ گرفته می‌شود (اگر چه چندین روش آماری استفاده وجود دارد). اگر سرعت رشد مشخص باشد، حداکثر اندازه گلسنگ حداقل سن را برای زمانی که این سنگ رسوب کرده است نشان می‌دهد. منحنی سرعت رشد، نموداری از سن گلسنگ در برابر تاریخ بستری که روی آن یافت می‌شود باید برای یک منطقه ایجاد شود. Beschel از سنگ قبر برای ایجاد منحنی کالیبراسیون استفاده می‌کرد.
* آسکلچن (Ascolichen) هر گلسنگ که در آن مایکوبیونت آسکومیست باشد. آسکولیشن‌ها میوه‌هایی به نام آسکوکارپ (Ascocarps) را تشکیل می‌دهند که شبیه به آسکومیست‌های آزاد زندگی می‌کنند، با این تفاوت که میوه‌های مایکوبیونت قادر به تولید هاگ برای مدت زمان طولانی‌تری هستند.
* Gaelic گالیک زبان بومی اسکاتلندی
* (BWM)  Boiling water methodروش جوشاندن در آب
* (AFM)  Ammonia fermentation methodروش تخمیر آمونیاک
*  Dimethylsulphoxide extraction method (DEM)روش استخراج دی متیل سولفوکسید
* گرهوال هیمالیا (Garhwal Himalayas) رشته‌کوه‌هایی هستند که در ایالت اوتاراکند هند واقع شده‌اند.