آزادی خیال زیباترین نقش‌ها را بر تار و پود زندگی می‌نشاند

زنانی که قالی چالشتر را با نام “بی بی باف” بلند آوازه کردند

روستای چالشتر در فاصله هشت کیلومتري شمال غربی شهرکرد، مرکز استان چهار محال و بختیاري به مدت چهار قرن کانون حکومت و حکمرانی خوانین بختیاري بود که این موضوع تا دهه اول حکومت پهلوي تداوم داشت.

امروزه چالشتر يكي از مناطق شهر شهركرد محسوب مي‌شود که به واسطه قالي های بي بي باف و قفل های دست ساز معروف است. قالی چالشتر شیوه بافت خاص آن یعنی تب‌كو آن را متمایز از سایر قالی‌ها کرده است و قفلی بر اصالت قالی بی‌بی‌باف زده است. مهم‌ترين خصوصياتي كه باعث شهرت و آوازه جهاني قالي‌هاي منطقه چالشتر شده ۱- انتخاب مواد اوليه مرغوب ۲- چله كشي دقيق ۳- استفاده از رنگرزي گياهي و رنگ های ثابت ۴- شیوه بافت ۵- دفتين زدن هاي زیاد ۶- استفاده از نقشه‌هاي اصيل است.

وجه تسمیه‌هایی که درباره این منطقه وجود دارد عبارت‌اند از: ۱٫ چالشتر مرکب از دو کلمه«چالش» به معنای جنگ و نبرد و «تر» به معنی میدان و محل و چالشتر به معنای میدان جنگ است. ۲٫چالشتر مرکب از دو کلمه«چال» یعنی محل استقرار شتر و «اشتر» و بدین ترتیب چالشتر به معنای جایگاه شتر که این وجه تسمیه بعید به نظر می رسد.

مردم چالشتر بیشتر از شیوه های کشاورزی، دامپروری و قالی‌بافی امرار معاش می کردند. از دیگر منابع درآمدی می توان به قفل سازی اشاره کرد که از مشهورترین قفل های چالشتر قفل حاج عبدالله است که دارای شهرت جهانی است. پیشینه‌ قفل سازی سنتی در این منطقه به دوره‌ی صفوی می رسد. نقل است که یکی از بزرگان چالشتر به نام خواجه عبدالله نصر در دوران کودکی به اصفهان رفته و نزد استاد محمدعلی طلایی از استادان معروف اسلحه سازی این هنر را آموخته است. وی پس از بازگشت به چالشتر قفلی را ابداع کرد که خاص این منطقه شده است. در منطقه‌ چهارمحال و بختیاری قفل ها بیشتر جنبه‌ حفاظتی داشتند و برای بستن خورجین و نمکدان به کار میرفت. برخی دیگر از قفل ها جدای از جنبه‌ کاربردی آن، مربوط به اعتقادات مردم می شد. آنها عقیده داشتند که بستن دخیل و توسل به معصومین گره گشا است و گاهی این کار را برای ادای نذر نیز انجام می دادند.

در برخی منابع آمده است نقشه قالی‌های چالشتری از حدود ۲۰۰ سال پیش و توسط خوانین بختیاری به قهفرخ(فرخشهر فعلی) آورده شد و سپس بافت این گونه قالی‌ها در چالشتر توسعه یافت. قالی بافی همواره شغل اصلی زنان این منطقه بوده و هست. بافندگان گاهی با ذوق آفرینی خود نقش ها را با هم ترکیب می کنند و نقشه های جدیدی را می بافند. قالي هاي چالشتر را می توان به دو دسته قالی های بی بی باف و قالی هایی که بافندگان با سرمایه شخصی می بافتند دسته بندی کرد؛

قالی های بی بی باف. قالي هاي بي بي باف با سرمایه خوانین و تحت نظارت و کنترل بي بي ها با كيفيت بسيار بالا(نقشه خوب، پشم دستريس مرغوب، رنگرزي گياهي با ثبات بالا، با شيوه بافت تب كو) توسط بهترين بافنده ها ها برای مصارف شخصی، هدیه و سوغات تولید می شدند و نامی از بافنده برده نمی شد. دوران بافت قالي هاي بي بي باف محدود به دوران حکومت خوانین بود( از زمان ناصر الدين شاه شروع و تا زمان رضا شاه با از بين رفتن خوانين خاتمه يافت). خوانين بختياري در زمان حكومت قاجار با دول غرب در ارتباط بودند و اين مسئله باعث رواج حس تجمل گرايي و زندگي اشرافي بين خوانين شد، به طوري كه تاثيرات فرهنگ اروپايي در قالي هاي بي بي باف از نقوش تا رنگ بندي مشهود است. خوانين بختياري علاقه زيادي به هنر و صنايع مستظرفه داشتند. از جمله انواع تزئينات داخلي براي منازل قالي هاي موسوم به بي بي باف بودكه اين قالي ها در انحصار خوانين و نزديكان آنها بود. برخی از خوانین و بی بی ها به قالی توجه ویژه ای داشتند که می توان از یوسف خان بختیاری ملقب به امیر مجاهد و بی بی خدیجه همسر خدارحم خان نام برد.

قالی های دسته دوم از لحاظ تکنیک بافت، مواد و سایر موارد تقریبا هم تراز قالی های بی بی باف بودند اما فاقد لفظ بی بی باف و رنگ هایی که بافندگان بکار می بردند تحت تاثیر شرایط سخت زندگی متمایل به رنگ های تیره بود ولی رنگ قالی های بی بی باف بیشتر متمایل به رنگ های روشن مانند آبی روشن، سفید، کرم، نارنجی و … بودند.

ويژگي هاي بافت قالی چالشتر

امروزه از دار عمودی با جنس فلز و در گذشته از دار افقی (زمینی) نیز استفاده می‌کردند. چله کشی فارسی با استفاده از چوب کوجی، رجشمار قالي ها بین ۳۵ تا۴۵ ، تركيب لول بافت و تخت با شيوه تب كوب، گره ترکی(متقارن) بدون قلاب، شیرازه متصل، گلیم بافی کرباس، جنس تار و پود پنبه ای و گاهي پشمی.

ابعاد متداول عموماً یک ذرع و نیم ، ۶ ، ۹ و ۱۲ مترمربعی هستند و در موارد معدودی ابعاد بزرگتر نیز دیده می شود. اندازه های کوچک نیز به طور پراکنده مشاهده می شود اما چندان رایج نیست.

روش بافت قالی تب کو(تب کوب)

در اين روش از دو پود با ضخامت هاي متفاوت(نازک و ضخیم) استفاده مي شود و علاوه بر آن از يك پود تب كو(تقریبا ۴ الی ۵ لای نخ چله) نيز كمك گرفته مي شود. روش بافت بدین گونه است که ابتدا رج(تب) که بافته شد پود نازک را زده و سپس پود تب کو را لابه لای چله ها برده و با دفتین خیلی محکم روی آن پود را كوبيده بعد از آن پود تب کو را به سمت بالا برده (از لابه لای تارها خارج نمی شود بسمت کوجی حرکت داده می شود) و رج بعد را بافته سپس برای پود دهی رج بعدی اول پود تب کو را گذاشته و دفتین زده سپس پود تب کو را بالا برده و پود ضخیم (پشمی) زده مي شود. یک رج پود ضخیم و یک رج پود نازک زده می شود. در هر رج جهت گره ها تغيير مي كند يك بار به سمت راست و بار ديگر به سمت چپ متمايل مي شوند و از پشت قالي يك گره ديده مي شود. این شیوه پود دهی باعث می شود قالی ها نرم و قابل تا کردن باشند و در منطقه بخاطر نرمی به آنها قالی گوش گربه ای نیز گفته می شود.

رنگرزي و رنگ آميزي قالي چالشتر

قالی چالشتر بواسطه شیوه رنگرزی و استفاده از رنگدانه های طبیعی دارای رنگ های گیاهی با کیفیت است. رنگزاهايي كه در اين منطقه استفاده مي شود عبارتند از: روناس، پوست گردو، برگ مو، پوست انار، جاشیر، گندل، نیل. رنگ های مورد استفاده در قالی های چالشتر عبارتند از: رنگ شتری (قهوه ای روشن)، بادامی، زرد کاهی، آبی تُخساری (روشن و تیره)، نیلی سیر (آبی پررنگ)، قرمز (لاکی)،صورتی سیر و نیم سیر، بدنی (صورتی باز)، شمشادی(نارنجی)، سبز مینایی(سبز تیره)، سبز روشن، رنگ قارایی، طوسی، خاکی.

رنگرزی رنگ های روناسی این منطقه با سایر مناطق متفاوت است. در این منطقه خامه را با دندانه جوشانده سپس به مدت ۳ الی۱۰ روز خامه را با روناس در خمره رنگرزی در محیطی گرم قرار داده(حرارت خورشید) و بعد از این مدت از خمره خارج کرده و پس از خشک شدن آنها را به آب جوی بسته تا طیف رنگی دلخواه بدست آید. برای صورتی دوغی پس از خارج کردن خامه از خمره آن را در دوغ گذاشته و سپس بیرون آورده و پس از خشک شدن آن را نیز به آب بسته تا صورتی زیبایی بدست آید. رنگرزی خامه قرمز و صورتی اهمیت ویژه ای در این منطقه داشته است گویی این دو رنگ در قالی بافی مقدس بودند و طبق باورهای قدیمی هنگام رنگرزی این دو رنگ، افراد ناپاک نباید وارد آن خانه می شدند یا نگاه می کردند چون این دو رنگ خراب می شدند.

زمانی که رنگرزی تمام می شود و خامه ها خشک، نوبت به شستن و به آب بستن آنها می رسد؛ یک روز خوش یمن را درتقویم انتخاب کرده و در آن روز خامه ها را به آب می بندند(آب هر منطقه با توجه به املاح موجود در آن بر روی رنگ ها تاثیری متفاوت دارد). از صبح تا عصر یا یک شب خامه های قرمز و صورتی دوغی که با روناس رنگ شده را در رودخانه به آب بسته تا به اصطلاح رنگها برسند(بدست آوردن شید رنگی مورد نظر و تثبیت رنگ). خامه قرمز در ابتدا نارنجی و صورتی دوغی بسیار کم رنگ است اما وقتی تا عصر در آب جاری می مانند نارنجی ها تبدیل به قرمز آتشی و صورتی ها تبدیل به صورتی گلی(صورتی دوغی) می شوند. بعد از بیرون آوردن خامه ها از آب زنان با چوب روی آنها ضربه می زنند(کُتَک چوب) تا جلا و شفافیت بیابند و تمیز شوند بعد از آن خامه ها را با دقت زیاد درآب رودخانه شسته و به روی طناب آویزان می کنند تا خشک شوند.

در گذشته سه جوی آب از مجاور چالشتر عبور می کردند؛ جوی اول از چشمه ای در شهر نافچ جاری می شد وآب سردی داشت که معروف به نام «بینگاه» بود و جوی دوم که مخصوص بستن خامه به آن بود و سرچشمه آن هم در چالشتر بود معروف به «آب شطی» و جوی سوم که از کنار کوه قراول خانه می گذشت و سرچشمه آن از باغهای حسن آباد بود و از ابتدای جاده سامان عبور می کرد(خوانین آب آن را که به شهرکرد می رفت به شهرداری شهرکرد فروخته بودند) معروف به« دمره ی خیریه» بود که خامه ها را در آنها می بستند تا رنگ دلخواه حاصل شود. متاسفانه امروزه آنها خشک شده اند.

طرح و نقش قالی های چالشتر

نقشه قالی در گذشته بر روي کاغذ طراحی شطرنجی بدون رنگ آمیز كشيده مي شد و بافنده ها چیدمان رنگی را باتوجه به سلیقه خود انتخاب می کردند. بسیاری از نقوش قالی مانند گل زنبق، درخت انگور، درخت سرو، گل فرنگ ها را می توان در سنگ تراشی های قلعه چالشتر نیز مشاهده کرد. اغلب به دلیل اینکه قالی های بی بی باف متمایز از یکدیگر باشند هر طرحی که بافته می شد نقشه آن از بین برده می شد تا شبیه آن بافته نشود و اینک از طرح و قالی های بی بی باف اثرچندانی نیست. آنچه در دسترس است طرح های خشتی، سرو و کاج، گل مینا است. نقشه های رايج منطقه عبارت اند از: ۱٫لچک ترنج(گل مینا) ۲٫ خشتی ۳٫قابی ۴٫ بته ای ۵٫گلدانی(گلدانی، گلدانی ستون دار و گلدانی طاقدیس دار)۷٫شكارگاه ۸٫ واگیره ای گل(لندنی) و پرنده

طرح لچك ترنج در منطقه چالشتر به كِليل ترنج معروف است، با توجه به وجود لچك یا ترنج شامل انواع: ۱٫ لچک ترنج ساده ۲٫ ترنج دار(بدون لچك) ۳٫ لچك دار (بدون ترنج) ۴٫ لچك ترنج كف ساده ۵٫ ترنج هندسي می باشد.

ترنج ها در قالي هاي چالشتر اشكال و اسامي بومي متفاوتي دارند كه برخي از آنها عبارتند از: ترنج مَجمَعِه، ترنج لانه اي، ترنج اناري، ترنج قرآني، ترنج خورشيدي، ترنج دهن اژدري، ترنج اسليمي و سه ترنجه. کلیل ها (لچک ها) نیز سه دسته هستند: پیوسته(چهار لچک بهم متصل)، نیمه پیوسته(لچک ها دوبه دو متصل) و منفصل(لچک ها نقطه اتصال مشترک ندارند).

خشتي. در قالي هاي خشتي شكل هاي مربع هم اندازه كنارهم چیده مي شوند و درون اين مربع ها نقش هاي مختلفي بافته مي شود كه زمينه و نقش هر كدام با ديگري متفاوت است. در منطقه چالشتر، خشت ها ده خانه يا هشت خانه هستند و نقوش بكار برده شده در آنها طبيعي و مفهومي است. نقوش جداکننده فضای بین خشت ها را قلمدان یا بند خشت گویند.

قابي. طرح قابي فرم هايي خارج از شكل مربع و مستطيل مانند لوزي هستند. نقشه قاب سماوري، قاب حسيني، حُقه اي (سرو و كاج).

طرح واگیره ای بته ای

گلدانی

نقوش متداول خشت های قالی عبارتند از:

نقوش طبیعی(جانوری، گیاهی) مانند: طاووس، حیوانی، مار، گل برگ مویی، گل لندنی، درخت سرو، کاج، بیدمجنون، انگور و…
نقوش مفهومی(برگرفته از محیط ) مانند: قیچی، طاقدیس، داس، دست دلبر و…

خشت های متداول که در قالی های خشتی بکار می رود: خشت ستون دار، گل پيازي(زنبق)، گل شاه عباسی، گل بادبزنی(برگ مو)، درخت سرو(سَبل)، کاج، طاووس، چمن يه ور، درخت انگور، درخت بادام، درخت بيد مجنون، جانوري، حيوان دار، پرنده دار، بته قهر و آشتي، خشت فرشته، طاقدیس، دهن اژدری، بته بادامي، شش بته، بته سركج و …. . برخي از خشت ها مخصوص يك طايفه خاص هستند و بصورت خانوادگي از آن ها استفاده مي كنند مثلا طايفه شاكري ها بيشتر از نقوش حيواني در خشت ها استفاده مي كنند.

در قالی های خشتی فضایی که خشت ها را از هم متمایز می کند بند خشت یا قلمدان گویند. اطراف هر خشت چهار قلمدان وجود دارد. اغلب نقش قلمدان های محور عمودی و محور افقی متفاوت از همدیگر هستند. نام برخی از قلمدان های متداول عبارت است از: پنجه گربه ای، ستاره ای، شبدری، گل پنبه ای، سه تایی، گلی، هفت هشتی،گل ریز، بازوبندی

از شاخصه هاي قالي هاي چالشتر اين است كه حاشيه بزرگ اغلب داراي رنگ زمينه قرمز است. حاشيه هاي رايج منطقه، حاشيه گل فرنگ(لندنی)، تنبان قري، شاخ گوزني و … هستند.

طراحان

مهم ترين طراحان معروف و تاثير گذار بر نقشه هاي اصيل چالشتري عبارت اند از:

مرحوم ميرزا احمد نصر چالشتري. وی در طراحي نقشه ها به غير از سفارش بافندگان، از بناهاي تاريخي، نقوش قلعه ها و كاشي كاري مساجد الهام مي گرفته است. مرحوم ابوالقاسم خان آزاده، طرحي را ابداع نكرده بلكه طرح هاي ميرزا احمد را با اندكي تغييرات از نو طراحي كرده است. مرحوم كريم بيات داماد ابوالقاسم خان آزاده، با اندكي دخالت در رنگ، طرح هاي ميرزا احمد نصر را تغيير داده است. وي بيشتر نقشه هاي اصيل را بازسازي كرده و مانع نابودي آنها شده است. مرحوم محترم اسحاقيان چالشتري نيز با علاقه و ذوق خود طرح هاي جديدي را در قالب خشت طراحي مي كرده و مي بافته است.

شهین نعمتی دهکردی
کارشناس ارشد فرش دستباف

*تب: رج در گویش محلی چالشتر تب گفته می شود.

*کتک چوب: به خامه ها مقداری پودر شست و شو زده، روی تخته سنگی گذاشته و با چوب کوچکی روی آنها می زنند که به این عمل (کتک چوب) گویند، یعنی خامه ها را با چوب می زنند.

* به آب بستن: خامه را در آب های جاری چشمه ها یا قنات ها به مدت دلخواه به صورت شناور می بندند و رنگ خامه با جذب املاح و کانی های موجود در آب تغییر می کند و بسته به نیاز بافنده و شید دلخواه او، از آب خارج می گردد.

*مَجمَعِه: سینی مسی بزرگی که ظروف غذا در آن گذاشته و روی کرسی می نهند.

*یکی از کاربردهای قالی در مراسم ترحیم است که بر روی مزار پهن و روی آن گل، حلوا، قاب عکس متوفی قرار داده می شود و پس از مراسم جمع می کنند.

* بی بی: مادران و همسران خوانین و کسانی که لقب بی بی داشتند.

*قلمدان، برخی نقوش قلمدان قالی را اقتباسی از نقوش قلمدان های خوشنویسی می دانند و بافندگان قدیمی نام این نقوش را بازوبندی می گویند و آن را ملهم از نقوش بازوبندهای پهلوانان می دانند.

برای مطالعه بیشتر درباره قالی چالشتر می‌توانید به منبع زیر رجوع کنید:

قانی، افسانه(۱۳۹۸)، تحلیل فرهنگی قالی چالشتر، انتشارات سازمان سمت.

کلمات کلیدی: شعبه شهرکرد شهین نعمتی دهکردی