کرک یا اصطلاح کرک در تولید فرش دستباف

از دیر زمان پیشه‌ها دارای اصطلاح‌ها ویژه‌ای هستند که در پس خود کیفیت و یا کمیتی را بیان می‌کنند. فرش دستباف ایران نیز دارای اصطلاحات پرشماری است که از آن میان «کُرک» دارای داستانی است کمتر شنیده شده.

به گزارش روابط عمومی شرکت سهامی فرش ایران، بهرگیری از اصطلاحات در بین پیشه‌وران به چند دلیل شکل می‌یافت، نخست آنکه از طریق آن بتوانند کیفیت و یا کمیتی را به صورت استعاره بیان کنند؛ که به استعاره بیان کردن در سنت سرزمین ما دیری است وجود دارد.
دو آنکه برای ناپیدا بودن بر دیگران شکل می‌یابد و وجهی رمز گونه به خود می‌گیرد. رمز داری و نامفهوم بودن در پیشه‌های چون زرگری، آسیابانی، مسگری، مطربی و سلیری (نمد مالی) بدل به زبان می‌شود تا از این طریق یادگیری اصطلاح‌ها ناممکن و در نتیجه بهره مالی آن حفاظت شود. در زبان‌شناسی به این زبان‌های برساخته «لوتر» یا «لوترا» گفته می‌شود.

پرکاربردترین ماده اولیه تولید فرش دستباف، الیاف پشم است. این الیاف در دانش نساجی زیر گروه الیاف حیوانی جای دارد. ناگفته پیداست گوسفند، بنیان تامین این الیاف در هنرـ صنعت فرش دستباف است. لیف پشم بنابر تیره گوسفند، سن، خوراک و فصل برداشت، ویژگی فیزیکی متفاوتی خواهد داشت. ظرافت، بلندا، توان کش‌سانی، توان فشردگی، خمش‌پذیری و شماری دیگر، کیفیت‌هایی هستند که ویژگی فیزیکی لیف را مشخص می‌سازند. این کیفیت‌ها خود در هنگان تولید نخ زمینه ساز کیفیت فیزیکی نخ پشمین می‌شوند و گاه می‌توان با درآمیختن دو گونه لیف مختلف، برایندی از آنها را به دست آورد.

در تجارت منسوجات برای مشخص کردن کیفیت الیاف پشمین، کشورهای تولید کننده از شاخص‌های متفاوت استفاده می‌کنند. برای نمونه در آلمان روش الفبا متداول است (A-F)، در انگلستان و برخی دیگر از کشورهای انگلیسی زبان از روش بِرادفورد استفاده می‌کنند (نمره جنس پشم ۶۴)، در فرانسه از اعداد و حروف بهره می‌گیرند (مرینو ۱۰۵)، و در آمریکا دسته‌بندی براساس اختلات خونی انجام می‌شود (نصف خون  ).

در دانش نساجی بر مبنای آنکه شکل قاعده لیف چگونه است، می‌توان ظرافت الیاف را با هفت شاخص سنجید، و فراگیر‌ترین آنها «نمره» (دانسیته خطی) است که «جرمِ واحدِ طولِ الیاف» را نشان می‌دهد.

«میکرون» : یکی از یکای اندازه‌گیری ظرافت الیاف پشم است که برابر با ^۶-۱۰ (۰۰۰۰۰۱/۰)یک متر بیان می‌شود.
از این رو الیاف پشمین از منظر کیفیت و ظرافت به پنج دسته تقسیم می‌شوند: ظریف (پشم گوسفندهای مرینوس، ۱۴ تا ۲۴ میکرون)، متوسط (پشم گوسفندهای سافِک، هَمپ‌شایر و …، ۲۴ تا ۵/۳۲ میکرون)، ضخیم (پشم بیشتر گوسفندهای آسیایی، ۳۱ تا ۳۴ میکرون)، بلند (پشم گوسفندهای کاتس‌وول، لینکلن و …، ۳۰ تا ۴۰ میکرون با بلندای ۱۲ تا ۴۰ سانتی‌متر) و دورگه (نژاد مشخصی نیستند و بستگی به نژاد والدین‌شان دارند، ۲۲ تا ۳۲ میکرون با بلندای ۶ تا ۱۷ سانتی‌متر).

در بازار فرش دستباف ایران اصطلاح «از کُرک بافته شده» در مورد محصولاتی گفته می‌شود که تمام پرز‌ها از نخ پشمین ظریف بافته شده‌اند و به صورت مشخص «نخ پشمین مرینوس».

از این رو، بیان کننده کیفیت، لطافت و ظرافت بالای ماده اولیه استفاده شده است. اما کرک چه الیافی است که به استعاره از آن یاد می‌شود.

تمامی الیاف‌های موجود به یکی از این بنیان‌ها وابسته است: بشر ساخته است، از گیاه برداشت شده و یا بخشی از حیوان است. الیاف حیوانی نیز به دو گروه وابخشیده می‌شود، پوشش بدن و یا شکل یافته از بزاق. الیاف به دست آمده از پوشش حیوانات خود نیز سه زیر گروه دارد:

• الیاف پشمی که بر بدن گوسفندان رشد می‌کنند
• الیاف موئی (کرک) که بر بدن حیواناتی غیر از گوسفند رشد می‌کنند
• الیاف خز که بر بدن حیواناتی مانند خرگوش، راسو و… رشد می‌کنند

کرک از رویش مویین بز‌، شتر، گاومیش و خرگوش به دست می‌آید. این الیاف که مانند پشم گوسفند از پروتئین شکل یافته، زیردست بسیارنرم، وزنی سبک و جلای زیاد دارد. به دیگر سخن، دلیل استفاده از کرک در تولید صنایع دستی یکتا و خاص، همین سه ویژگی است که آن را نسبت به الیاف پشم گوسفند در جایگاهی برتر قرار می‌دهد.

آنقوره (Angora)  یا موهر (Mohair) و  کشمیر (Cashmere) دو نژاد از بزها هستند که مهم‌ترین منبع رشد و تولید کرک به شمار می‌روند. شتر دو کوهان، لاما (Lama)، آلپاکا (Alpaca)، ویگونا (Vicuña) و گوآناکو (Guanaco) نژادهای شتر هستند که از آنها کرک تهیه و تولید می‌شود. گاو میش یاک (Yak) و خرگوش آنقوره (Angora) نیز جز منابع تهیه کرک به شمار می‌روند و نسبت حیوانات نامبرده در رده بعد جای دارند.

الیاف‌های تولید شده از این حیوانات خود دارای ویژگی‌هایی هستند که در تجارت بر آنها توجه می‌شود. برای نمونه ظرافت الیاف به دست آمده از ویگونا ۶ تا ۱۰ میکرون است که در برابر ظرافت مرینوس با ۱۴ میکرون، در جایگاهی ممتاز قرار دارد.

گفتنی است نخستین مردمانی که توانستند گوسفند را دست‌آموز کنند، ایرانیان در ۶۰۰۰ پ.م. بودند.

این می‌تواند نشان از پیشینه ایرانیان در تولید دست‌بافته‌ها باشد. دو دیگر، به دلیل جایگاه ایران در شاه‌راه تجاری خاور دور به باختر اروپا، فراهم آمدن آشنایی ایرانیان با بافته‌های سرزمین‌های دیگر مانند کشمیر روی می‌داده.

چنان‌که می‌دانیم تولیدات کشمیر با توجه به سلیقه خریدار ایرانی تولید می‌شد و در مقابل، بافته‌هایی برمبنای محصولات کشمیری در کرمان تولید می‌شد، و در نتیجه پرورش بز کرکی نیز آغاز شد که تا به امروز ادامه دارد.
از این رو اصطلاح «کرک» در بین تولید کنندگان فرش ایران برای نشان دادن کیفیت بسیار و ظرافت بالای بافته‌هایشان، استفاده و فراگیر شده است.