وقتی آتش جنگ به جان فرش افتاد

وقتی قانون، انحصار دست بیگانگان را از صنایع ایران کوتاه کرد، بانک، بیمه، دخانیات و بسیاری دیگر از سازمان‌ها و صنایع اندک اندک رو به ملی شدن نهادند. در زمینۀ تولید فرش نیز سرمايه گذاران داخلي جايگزين سرمايه گذاران خارجي شدند و پس از جنگ اول جهانی تولید و صادرات فرش رونق بسیاری گرفت. ازاین رو، برخی از بازرگانان برانگیخته شدند که در تجارت فرش نیز بخت خود را بیازمایند. براین پایه، شرکت فرش اعتماد، یکی از خوشنام‌ترین کارخانه‌های خصوصی تولید فرش، در سال ۱۳۰۹ در شهر قزوین تأسیس شد.

در این سال، چند تن از سرمايه داران شهر قزوین به‌‌ياري سيدمجتبي نبوي و حاج مهدي معتمدي قزويني با پشتیبانی چند بازرگان تهرانی به نام‌های حاج محمد حجرۀ کتيرايي، برادران کوروس و حاج اسماعيل ناجي كارخانۀ فرشبافي بزرگي به نام شركت اعتماد تأسيس كردند. اين كارخانه در كاروانسراي آقامعصوم، كه داراي باراندازهاي گسترده و داالن‌ها و انبارهاي گوناگون بود، تشكيل شد و بسیاری از هنروران و صنعتگران قزويني، آذربايجاني، كاشاني، زنجاني و اراکي در اين كارخانه به كار مشغول شدند. محصول اين كارگاه‌ها به سبب مرغوبيت نوع خامه و بافت، ثبات رنگ، و نيز زيبايي و تنوع طرح و نقش، شهرت جهاني پيدا كرد و خريداران آن در داخل و خارج كشور روز به روز افزون‌تر شدند، تا جايي که تعداد كارگران آن نزديك‌ به ۲۰۰۰ نفر و ميزان دستگاه‌هاي فرش‌بافي آن نيز متجاوز از ۲۵۰ دار گزارش شده است. بهترين نمونه‌هاي موجود از فرش قزوين بافته‌هايي است که در فاصلۀ سال‌هاي ۱۳۰۹-۱۳۲۰ در کارخانۀ اعتماد توليد شده است. بلندآوازگی فرش‌های کارخانۀ اعتماد به اندازه‌ای بوده که هرساله همۀ بافته‌هایش در بازار آمريکا پيش‌فروش مي‌شده است.

کارخانۀ اعتماد تا سال ۱۳۲۰ و آغاز جنگ جهاني دوم به کار خود ادامه داد. در سال ۱۳۲۳، با ورود روس‌ها به ايران، سرمايه‌داران قزوين، ازجمله کتيرايي، معتمدي، زنجانچي و اميني، به مدت شش ماه به باکو تبعيد شدند. به دنبال اين رویداد، اموال آنان نيز به تاراج رفت و کارخانه متحمل ضرر سنگینی شد. علت تبعيد ايشان بيمي بود که روس‌ها از پشتيباني ايشان از شورش‌های مردمي داشتند. حاج مهدي معتمدي پس از بازگشت از باکو براي جبران ضررهاي اقتصادي قالي‌هاي ناتمام کارخانه را فروخت و تولید فرش را رها کرد.

پس از تجربۀ موفق کارخانۀ اعتماد در قالب بافت متمرکز فرش، ديگر اشخاص نيز بخت خود را دراين زمينه آزمودند، اما هیچکدام نتوانستند به کامیابی کارخانۀ اعتماد دست یابند، زیرا بازارهای هدف فرش ایران، آمريکا و اروپا، به سبب جنگ و مشکلات اقتصادي ناشي از آن آشفته بود، از سویی بحران داخلی نیز بازرگانان را از سرمایه گذاری‌های کلان باز می‌داشت.

این عکس، که در سال ۱۳۱۰ گرفته شده است، سرمایه گزاران و سرپرستان شرکت فرش اعتماد قزوین را نشان می‌دهد.

ايستاده از راست:
۱ .غلامعلي کاشاني،
۲ .سيداسداله رضوي،
۳ .داماد حاج مهدي (؟)
نشسته از راست:
۱ .ميرزا يوسف دائي،
۲ .حاج مهدي معتمدي (بنيانگذار کارخانۀ اعتماد)
۳ .حاج محمد حجرۀ کتيرايي،
۴ .حاج احمد زنجانچي،
۵ .عيسي گروي،
۶ .عظيم عظيمي.
نشسته روي زمين:
۱(؟)
۲ .غلامحسين معتمدي/ اعتمادي
(سرپرست و مدير داخلي کارخانۀ اعتماد)

این جستار در شماره نخست مجله طره منتشر شده است