فرش پرنده

فرش توانایی حرکت بین گذشته و حال و دنیای شرق و غرب را دارد. فرش‌ها در زمان‌ها، فرهنگ‌ها و باورها سفر می‌کنند و از ترکیب محبوبیت خود با آرزوی بشر، داستان خارق‌العاده “فرش پرنده” را می‌سازد و مرز «افسانه» و «واقعیت» را محو می‌کند.

سوار بر فرش پرنده، رنگ روغن روی بوم،۱۸۸۰ اثر ویکتور واسنتسف (Viktor Mihajlovic Vasnecov) ، تصویری از قهرمان فولکلور روسیه، ایوان تسارویچ ، موزه هنر ایالتی نیژنی نووگورود

فرش‌های جادویی هنوز در فرهنگ عامه زنده هستند. فرش‌های جادویی را به شکل‌های مختلف می‌توان در ادبیات مدرن، داستان‌های کودکان، فیلم‌ها و بازی‌های ویدیویی، نقاشی‌های رنسانس و چیدمان‌های معاصر یافت. داستان‌ها  هر یک به نوعی خاصیت جادویی به فرش بخشیده‌اند. از جمله کتاب “ققنوس و فرش” که یک رمان فانتزی برای کودکان نوشته‌ی ادیت نسبیت  است. مادر داستان، برای بچه‌ها یک فرش جدید می‌خرد تا آن را جایگزین فرش مهد کودکی کنند که در آتش‌سوزی تصادفی از بین برده‌اند. بچه‌ها تخم مرغی را در فرش پیدا می‌کنند که به ققنوس سخنگو تبدیل می‌شود. ققنوس توضیح می‌دهد که فرش یک فرش جادویی است و روزی سه آرزو را برآورده می‌کند. این پنج کودک به ماجراجویی‌های زیادی می‌پردازند و در نهایت فرش جادویی آنها فرسوده می‌شود.

فرش‌های جادویی را به شکل‌های مختلف می‌توان در ادبیات مدرن، داستان‌های کودکان، فیلم‌ها و بازی‌های ویدیویی، نقاشی‌های رنسانس و چیدمان‌های معاصر یافت اما فرش‌های جادویی اغلب در ارتباط با پرنده در داستان‌های ملل مختلف روایت شده است. در فرهنگ عامه، فرش افسانه‌ای پرنده، مرکبی است متعلق به قهرمانان که آن‌ها را به سرعت از جایی به جای دیگر می‌رساند. به لطف علاءالدین- انیمیشن محبوب دیزنی،  همه ما با فرش‌های جادویی و توانایی آنها در پرواز بی صدا در حالی که دو شخصیت اصلی، آهنگ می‌خوانند و عاشق می‌شوند، آشنا هستیم. اما فرش پرنده اختراع دیزنی نیست. فرش پرنده بخشی جدایی ناپذیر از داستان‌های جهان شرق است و در متون باستانی یهودی، در داستان سندباد و هزار و یک شب شهرزاد و بعدها در داستان آشنای علاءالدین والت دیزنی ظاهر می‌شود.

برخی شواهد نشان می دهد که اولین داستان‌های فرش پرنده از ایران بیرون آمده است. عمراین داستان‌ها ممکن است به دوران باستان برسد. ایران همواره به فرش و منسوجاتش مشهور بود. فرش دستباف ایرانی، هنوز هم کالایی لوکس، بسیار ارزشمند و گران قیمت است

شهریار و شهرزاد

هزار و یک شب

فرش پرنده در چندین متون باستانی از مجموعه داستان‌های عامیانه خاورمیانه ظاهر شده است، اما قابل توجه ترین آنها هزار و یک شب است. این مجموعه در طول قرن‌ها جمع آوری شده و شامل داستان‌هایی از عربستان باستان، شمال آفریقا، ترکیه، یونان، ایران، هند و حتی داستان‌های یهودی است. داستان‌های عامیانه مختلف با استفاده از روایت‌ها به هم بافته می‌شوند. در هزار و یک شب، به این صورت است که همه داستان‌ها توسط شهرزاد- عروس باهوش، برای حاکم قدرتمندی به نام شهریار تعریف می شود.

شهرزاده و قصه‌های وسوسه انگیزش

شهریار عادت داشت با باکره‌ای زیبا و جوان ازدواج کند و صبح روز بعد او را به قتل برساند. نوبت شهرزاد که شد، نقشه‌ای داشت. در شب عروسی‌شان، شهرزاده برای شهریار داستان هیجان‌انگیزی تعریف کرد، اما آن را به پایان نرساند و در پاسخ التماس شهریار برای شنیدن، به سادگی به او گفت که دفعه بعد داستان را ادامه خواهد داد و به این ترتیب مرگ او به تعویق افتاد. او هزار و یک شب قصه گفتن  را ادامه داد… در نهایت شهریار آنقدر عاشق شهرزاد بود که نتوانست او را بکشد.

 شهرزاد از فرش‌های پرنده جادویی صحبت کرد

شهرزاد در حکایت هایش به شگفتی‌های جادویی فرش‌های پرنده اشاره کرد. فرش پرنده راهی بود برای قهرمان داستان که می‌توانست به سرعت و بی‌صدا، از جایی به جای دیگر سفر کند، بدون اینکه دیده یا شنیده شود. به گفته محققان، افسانه‌ فرش‌های پرنده به قرن نهم باز می‌گردد.

 فرش‌های پرنده از مرکب قهرمان تا سلاح جنگی

فرش‌های جادویی جدا از اینکه وسیله‌ای برای حمل‌ونقل هستند، به‌عنوان سلاح‌های جنگی نیز به تصویر کشیده شده‌اند. از جمله داستان‌های حاکمانی که فرش پرنده داشتند می‌توان به شاهان اشکانی و ساسانی- فراتس و شاپور اول، اشاره کرد.

در یک داستان، فرش پرنده از قرن دوم قبل از میلاد است. گفته می‌شود که در سال ۱۳۰ قبل از میلاد، پادشاه اشکانی به نام فراتس دوم[i]، درگیر جنگ با آنتیوخوس هفتم[ii]، حاکم امپراتوری سلوکی بوده است. در طی یک نبرد، فراتس از ارتفاعات کوه‌های زاگرس بر روی فرش یا پارچه‌ای برای مقابله با دشمن خود به پرواز درآمد او از آن ارتفاع بلند بر آنتیوخوس و سپاهش آتش بارید. پس از اینکه فراتس پیروزی خود را تضمین کرد، به سرزمین خود بازگشت و بر روی فرش جادویی خود درست بالای سر رعایا که میزبان یک جشن پیروزی باشکوه بودند شناور بود.

در یک گروگان‌گیری از فرش جادویی استفاده شد

در افسانه‌ای در قرن سوم میلادی، شاپور، فرمانروای امپراتوری ساسانی، از فرش پرنده جادویی برای ورود به اردوگاه ارتش روم استفاده کرد و به اندازه‌ای بلند پرواز کرد که نگهبانان او را ندیدند. او به چادر امپراتور خفته والرین خزید. او از فرش پرنده برای ربودن والرین امپراتور روم استفاده کرده و او را به گروگان گرفت. دستگیری والرین توسط شاپور، یک رویداد واقعی تاریخی بود، اما پس از شکست والرین در نبرد ادسا در سال ۲۶۰ رخ داد و هیچ فرش پرنده‌ای در کار نبود

ملکه سبا

پادشاه سلیمان، ملکه سبا و فرش جادویی

اسحاق بن شریرا، محقق یهودی، در مورد شاه سلیمان و فرش‌های پرنده جادویی نوشته است. بن شریرا ادعا می‌کند که نوشته‌های علمی خود را بر اساس دو متن باستانی استوار کرده است که مدت‌هاست گم شده‌اند. او مدعی شده است که ملکه سبا به یک کیمیاگر سلطنتی دستور داد تا برای او فرش پرنده بسازد. او خاطرنشان کرد که کیمیاگر سال‌ها صرف تکمیل هنر خود در بافتن فرش‌های پرنده کرده است و راز پرواز در فرآیند مرگ است، نه در فرآیند بافندگی. فرشی که او برای ملکه سبا ساخت، بزرگترین و زیباترین فرشی بود که تا به حال ساخته بود. فرشی بافته شده از ابریشم سبز که تار و پود‌ نقره و طلا در آن به کار رفته بود و حتی با سنگ‌های قیمتی تزئین شده بود.

پادشاه هدیه گرانقیمت ملکه سبا را رد کرد

وقتی فرش جادویی کامل شد، ملکه سبا آن را به نشانه عشق به پادشاه سلیمان برای او فرستاد. سلیمان آن را درست در وسط ساخت معبد بزرگ اورشلیم دریافت کرد، بنابراین آنقدر مشغول بود که نمی‌توانست توقف کند و این هدیه را تحسین کند و آن را به دربار سپرد. وقتی به ملکه سبا خبر رسید که پادشاه هدیه او را کنار گذاشته است، دلش شکست و عهد کرد که دیگر هرگز یک فرش جادویی برای کسی نسازد. بدون حمایت سلطنتی او، کیمیاگر نمی‌توانست به ساخت فرش‌های پرنده ادامه دهد و پس از مرگ، راز فرش پرنده را با خود به گور برد.

پادشاه سلیمان فرش پرنده دیگری را به دست آورد

روایت دیگری از داستان سلیمان می‌گوید که پادشاه فرش جادویی‌اش را از خدا دریافت کرده است.

در قرآن کريم آمده است: “و برای سليمان باد را مسخر کرديم که صبحگاهان مسير يک ماه را مي پيمود و عصرگاهان مسير يک ماه را و چشمه مس (مذاب) را برای او روان ساختيم و گروهي از جن پيش روی او به اذن پروردگار کار مي‌کردند.” (سوره سبا، آيه ۱۲)

در روایتی آمده است: «هنگامی که خداوند سلیمان را بر هر آفریده‌ای به پادشاهی گمارد، فرشی بزرگ به طول شصت فرسنگ و عرض شصت فرسنگ به او عطا کرد که از ابریشم سبز رنگ، آمیخته با طلای ناب، و مزین به تزیینات بود. وقتی سلیمان بر فرش نشست، باد او را گرفت. آنقدر سریع در هوا حرکت کرد که در دمشق صبحانه خورد و در سرزمین ماد شام خورد. باد از دستورات سلیمان پیروی کرد و اطمینان حاصل کرد که فرش به مقصد مناسب خواهد رفت. روزی سلیمان از عظمت و خرد خود مملو از غرور شد و به مجازات آن باد فرش را تکان داد و ۴۰۰۰۰ مرد را به زمین انداخت. چنانچه خداوند می فرماید :”باد را برای سلیمان مسخر كردیم صبحگاهان تا موقع ظهر مسافت یك ماه می‌پیمود و بعد از ظهرها نیز مسافت یك ماه را”«سوره سبأ آیه ۱۲» در بسیاری از اشعار و متون فارسی به این موضوع اشاره شده است:

باد بر تخت سليمان رفت کژ       پس سليمان گفت: بادا کژ مغژ

باد هم گفت ای سليمان کژ مرو   ور روی کژ از کژم خشمين مشو

(مولانا، مثنوی معنوی، دفتر چهارم)

برگرفته از نوشته: کارن هریس
تالیف و ترجمه:  فائزه قادری

[i] فرهاد دوم (Frahāt پارتی:) به لاتین: Phraates II) ششمین اشک از شاهنشاهی اشکانی است (۱۳۲ پ. م – ۱۲۷ پ. م)
[ii] پادشاه سلوکی میان سال‌های ۱۳۸-۱۳۹ (پیش از میلاد) بود