آنچه در پشت نهان است

چرا بسیاری از مردم روسیه روی همه دیوارهای خانه خود فرش دستباف آویزان می‌کنند؟ این عمل سنتی عمیق در روسیه دارد.

آیا می‌دانید وقتی روس‌ها فیلم درخشان «لبوفسکی بزرگ» ساخته برادران کوئن را تماشا می‌کنند، واقعاً به چه می‌اندیشند؟ «این فرش دستباف کاشان روی زمین چه می‌کند؟ «دود» (شخصیت اول فیلم) بهتر بود آن را به دیوار می‌آویخت.»

کاربرد فرش دستباف ‌ در دهه ۶۰ میلادی در آپارتمان‌های روسی بسیار رواج یافت و دلایل زیادی برای آن وجود داشت. در این زمان شهرنشینی در روسیه گسترش یافت. میلیون‌ها نفر خانه‌های روستایی، خوابگاه‌ها و حتی پادگان‌های خود را ترک ‌کردند و به آپارتمان‌های نوساز شهری رفتند که کم‌هزینه و با بتون‌های سیمانی ساخته شده بودند. این ساختمان‌ها با نام خروشچوفکی شناخته می‌شدند؛ زیرا در زمانی که نیکیتا خروشچف دولت شوروی را هدایت می‌کرد ساخته شده بودند. این آپارتمان‌ها چون بتنی بودند در زمستان بسیار سرد می‌شدند؛ بنابراین مردم از فرش‌های دستباف پشمی به‌عنوان عایق حرارتی استفاده می‌کردند. آنها به‌ویژه در مناطق شمالی و شرقی روسیه فرش‌های دستباف را به دیوارها می‌آویختند.

سرگئی، وبلاگ‌نویس اهل سیبری می‌گوید: «ما به ‌ظاهر فرش‌ها اهمیت نمی‌دادیم. وقتی هوای بیرون ۴۰- فارنهایت است و گرمای اتاق هم کافی نیست، بهتر است از فرش دستباف استفاده کنید تا اینکه هنگام خواب سرما بخورید».

دیوار خانه‌های خروشچوفکی نه‌تنها سرد، بلکه نازک بودند. به‌قدری نازک که گاهی اوقات خوابیدن در اتاق درحالی‌که کسی در آشپزخانه مشغول شستن ظرف‌ها بود یا در پذیرایی تلویزیون تماشا می‌کرد، سخت می‌شد و صدای نزاع و فریاد همسایه‌ها هم که گفتن ندارد؛ بنابراین فرش‌های دستباف به‌عنوان عایق صدا هم عمل می‌کردند. اما فرش‌های دستباف فقط عایق سرما و صدا نبودند، حتی ساده‌ترین و دم‌دستی‌ترین آنها هم زیبا بودند؛ به‌ویژه فرش‌های دستبافی که در جمهوری‌های جنوبی شوروی، تاجیکستان، ترکمنستان و قفقاز بافته می‌شدند.

کشورهای مسلمان خاورمیانه فرش دستباف را به اروپای قرون‌وسطی معرفی کردند. در ایران فرش‌های دستباف به دلیل پیچیدگی تولیدشان گنجینه واقعی به شمار می‌رفتند؛ بنابراین در اروپای قرن شانزدهم، فرش‌های دستباف که به‌عنوان هدیه دیپلماتیک اعطا می‌شدند نشانگر موقعیت اجتماعی بالای دارنده آنها شد. همین امر در مورد روسیه نیز صادق است، جایی که تزارها اغلب فرش‌های دستباف گران‌قیمت را از سفرای شرقی هدیه می‌گرفتند.

دیوارها، کف و سقف اتاق‌خواب تزار الکسی در قرن هفدهم با فرش‌های دستباف و تاپستری‌های باشکوه تزئین شده بود. این روند تا قرن بعد ادامه یافت، زمانی که پتر کبیر کارخانه بافت تاپستری سلطنتی را تأسیس کرد. در قرن نوزدهم، فرش دستباف‌ به خانه‌های دهقانان ثروتمند و مردم عادی نیز وارد شد. آنها می‌خواستند نشان دهند که به‌اندازه اشراف ثروتمند هستند.

در زمان اتحاد جماهیر شوروی، فرش دستباف بسیار گران و نشانه خانواده‌های مرفه بود. با متوسط حقوق ماهانه ۱۲۰ روبل تا ۱۵۰ روبل، هزینه یک فرش از ۱۲۵ روبل (در سال ۱۹۶۱) تا ۳۰۰ روبل تا ۵۰۰ روبل (در دهه ۷۰) متغیر بود، اما این برای فرش‌های دستباف ساخته شده در اتحاد جماهیر شوروی است. قیمت فرش‌های دستباف چینی و ویتنامی واقعاً گزاف بود و به ۱۵۰۰ روبل می‌رسید. در ضمن آن زمان نمی‌توانستی در فروشگاه قدم بزنی و فرش دستباف موردعلاقه‌ات را پیدا کنی و بخری. از قبل باید ثبت‌نام می‌کردی. معمولاً مردم برای خرید فرشی دستباف باید مدت طولانی، تا یک سال صبر می‌کردند. همین روند برای خرید کمد لباس‌، ماشین‌ لباس‌شویی و چرخ‌ گوشت، حتی ظروف کریستالی هم صادق بود. ثروتمندترین کارمندان دولت حتی برای خرید فرشی دستباف که کف سرد زمین را بپوشاند پول کم داشتند. بااین‌همه باتوجه‌به سرمای سیبری، فرش دستباف در اتحاد جماهیر شوروی، به کالایی ضروری در زندگی روزمره تبدیل شد. مردم از خیلی چیزها صرف‌نظر می‌کردند تا فرش دستباف بخرند. این در حالی بود که خرافاتی درباره فرش دستباف هم وجود داشت که می‌گفت: «نباید فرش دستباف را با میخ به دیوار کوبید، ممکن است باعث ایجاد درگیری در خانواده شود». این خرافه شبیه باور باستانی مردم روسیه درباره نمک است که می‌گوید: «اگر نمک را زمین بریزید، بدبختی می‌آورد». ریشه هر دو خرافه یکسان است. نمک و فرش دستباف از گذشته بسیار گران بودند، بنابراین جای تعجب نیست که آسیب زدن به آنها باعث بدبختی شود. روس‌ها، معمولاً فرش دستباف را با نخ‌های کوچک دوخته شده به دیوار می‌آویزند.

امروزه، طراحان و هنرمندان روس، کاربردی تازه برای فرش دستبافی که بر دیوار آویزان می‌شوند یافته‌اند. آنها می‌کوشند فرش دستباف را به‌عنوان هنر تعریف کنند و برخی از آثار تولیدشده، بسیار هم گران‌بها هستند. حتی برخی برای این‌گونه فرش‌های دستباف اصطلاح طنزی ابداع کرده‌اند: «پشم سلطنتی».

منبع: روزنامه روسیسکایا گازتا
ترجمه: داود شادلو