سره و ناسره

فرش‌های تقلبی که به شیوه‌های گوناگون عتیقه و کهنه به نظر می‌رسند، اتفاق جدیدی در بازار فرش دستباف نیستند. اما نمونه‌های امروزی از لحاظ فنی آن‌قدر خوب هستند که حتی کارشناسان فرش دستباف را هم فریب می‌دهند و با پول کلانی به فروش می‌رسند؛ اما جاعلان چگونه این کار را انجام می‌دهند؟

آیا راه‌هایی وجود دارد که عاشقان فرش‌های عتیقه بتوانند مهارت‌های روزافزون جاعلان را تشخیص دهند و فریب نخوردند؟ قاعدتاً بله؛ همان قدر که جاعلان حرفه‌ای شده‌اند کارشناسان نیز بر دانش خود افزوده‌اند. در اوایل سده ۲۰م و هم‌زمان با رشد موزه‌ها و علاقه روزافزون مجموعه‌داران به خرید فرش‌های دستباف عتیقه و کهنه، فرش‌های عتیقه‌نمای تقلبی هم در بازارهای جهانی فرش دستباف ظاهر شدند. بازار هدف این فرش‌ها معمولاً گردشگران و مجموعه‌داران تازه‌کار بود و کارشناسان فرش به‌آسانی فرش‌های تقلبی را تشخیص می‌دادند. اما در سال‌های اخیر بافت فرش‌های عتیقه‌نمای تقلبی در ترکیه، ایران، قفقاز، هند و پاکستان از نظر فنی پیشرفت بسیاری کرده  است و این نمونه‌ها آن‌قدر خوب هستند که خبرگان را هم فریب می‌دهند. این فرش‌ها خطری واقعی برای بازار عتیقه ایجاد کرده‌اند.

از ۱۹۸۰م به بعد بود که مرمت‌گران، رنگرزان و تولیدکنندگان فرش دستباف، فنون بافت فرش‌های عتیقه‌نما را گسترش دادند و توانستند چنان هماهنگی در رنگ و کیفیت الیاف به وجود آورند که کارشناسان فرش دستباف را نیز به‌اشتباه بیفکنند. برای نمونه به‌منظور هماهنگی با رنگ‌ها و القای کهنگی پشم‌ و پاخورده، هنگام بازسازی، گره‌هایی را از یک بخش قالی به بخش دیگر منتقل می‌کردند؛ به‌ویژه اگر قالی پرزش به‌اندازه کافی بلند بود، گره‌هایش را به عاریت می‌گرفتند و در قالی دیگری به کار می‌بردند.

به هر روی، فرش‌ها فقط از این راه عتیقه‌نما نشده‌اند. گاهی اوقات آنها را طوری می‌ساختند که قدیمی‌تر از شواهدی که رنگ‌های اصلی آنها ارائه می‌کنند، به نظر برسند. اگر در یک فرش مقدار محدودی رنگ شیمیایی به کار رفته باشد، می‌توان آن را به طور کامل با رنگ‌های طبیعی جایگزین کرد و به‌عنوان فرشی قدیمی‌تر از آنچه هست در بازار عرضه کرد و با قیمت بیشتری به فروش رساند.

قیمت بالای فرش‌های بازسازی شده عتیقه‌نما سبب شد برخی مرمت‌گران و تولیدکنندگان به این فکر بیفتند که اصلاً از ابتدا فرشی با طرح و نقش قدیمی ببافند سپس با روش‌هایی آن را کهنه کنند. به‌هرحال برخی مشکلات فنی وجود داشت که باید برطرف می‌شد. از جمله اینکه که فرش‌های کهنه ظاهر و احساسی متفاوت دارند نسبت به فرش‌های دستباف نو که با پشم نو بافته شده‌اند. رنگ‌های فرش با گذشت زمان و پا خوردن، قرار گرفتن در معرض نور و هوا، ملایم‌تر شده و درخشش پشم افزایش می‌یابد؛ الیاف پشم کمی از هم باز می‌شود و قاعدتاً کیفیت متفاوتی پیدا می‌کنند.

بنابراین جعل‌کنندگان راهکاری اندیشیدند. گلیم‌های کهنه ایران، آناتولی و قفقاز را که قیمت کمی داشتند می‌خریدند و تاروپود آنها را می‌شکافتند و نخ‌های آنها را دوباره در یک قالی بازسازی‌شده به کار می‌بردند. حتی گلیم‌هایی که در آنها پشم رنگ نشده یا خودرنگ به‌کاررفته بود، بازار بهتری هم داشت زیرا امکان رنگرزی مجدد، به رنگ دلخواه را فراهم می‌کرد. قیمت این گلیم‌ها در بازار سیاه ناگهان افزایش یافت. گرچه این روش هم مشکلات خود را داشت. پشم بر اثر فشرده و کشیده شدن طی سال‌ها کیفیت فیزیکی خود را از دست می‌دهد ازاین‌رو، باز کردن و گره زدن دوباره آن در قالی، گاه شدنی نیست.

بااین‌وجود، جاعلان همیشه راهی می‌یابند. برای صاف کردن پشم، به فکر جوشاندن آن افتادند. نتیجه این که پشم نرم شد و پیچش خود را از دست داد.

حتی برخی مرمت کاران برای عتیقه‌نما کردن فرش، یک فرش قدیمی کم‌ارزش را برمی‌دارند، گره‌های آن را می‌شکافند اما پایه و چله‌های آن را حفظ می‌کنند. سپس بر این پایه مجدد گره می‌زنند.

در بالا یک فرش ارزان آناتولی با رنگ‌های شیمیایی و رنگ‌بندی معمولی را می‌بینید. در تصویر پایین همان فرش است که گره‌های اصلی آن برداشته شده و پایه باقی‌مانده است

اگر یک پرز تازه بافته شده خیلی نو به نظر برسد جعل‌کنندگان با مالیدن سنگی نسبتاً صاف آن را کهنه‌نما می‌کنند زیرا قیچی زدن باعث می‌شود رد برش و مقطع پشم کاملاً دیده شود و مشخص باشد که این گره نو است. اما مالش سنگ حس و حال پاخوردگی طبیعی را تداعی می‌کند. راهکارهای دیگری هم برای شبیه‌سازی سایش و جعل سن طبیعی پشم وجود دارد که از ذکر آن خودداری می‌کنیم.

آفتاب تند تابستان هم یکی دیگر از ابزارهای خوب برای کهنه‌نما کردن فرش است. گاه تا هفته‌ها ممکن است فرش‌ها را در معرض آفتاب قرار دهند و البته اگر دیدید وسط پیاده‌رو یا خیابان فرش دستباف پهن کرده‌اند تعجب نکنید، یکی از علل آن پا خوردن حداکثری برای همان مقاصدی است که اشاره شد.

کار جعل‌کنندگان که به پایان رسید، گاه نتایج بسیار خیره‌‌کننده است. برای نمونه تصویر بالا فرش دستباف ایرانی است که کارشناسان را به‌اشتباه افکنده و قدمتش را اواخر سده ۱۹م تخمین زده‌اند اما این فرش کاملاً با تقلب ساخته شده است.

این فرش آناتولی هم که کارشناسان سن آن را سده ۱۷م تخمین زده‌اند کاملاً با تقلب ساخته شده است

آیا راه‌هایی وجود دارد که عاشقان فرش‌های عتیقه بتوانند مهارت‌های روزافزون جاعلان را تشخیص دهند و فریب نخوردند؟ قاعدتاً بله؛ همان قدر که جاعلان حرفه‌ای شده‌اند کارشناسان نیز بر دانش خود افزوده‌اند. کارشناسان شرکت سهامی فرش ایران دانش، مهارت و ابزارهای لازم برای تشخیص سره از ناسره را در اختیار دارند؛ به داوری آنان اعتماد کنید.

گرداوری: دکتر داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز