از هزار گل قالی کرمان تا سرو، تا آزادی، تا بهار

هر بار که به قالی کرمان نگاه می‌شود هزار شعر، هزار داستان و خیال از خاطر آدمی عبور می‌کند؛ در گوش آدم گویی ترانه می‌خواند، داستان می‌گوید، گاهی هم دستت را می‌گیرد می‌نشاند تا گره بگشاید از بغض گره خورده… انگار هزار حرف نگفته برای گفتن و نگفتن دارد «آن کس است اهل بشارت که اشارت داند، نکته‌ها هست بسی محرم اسرار کجاست».
اصلا یک ذوالفنون به تمام عیار است؛ به وقت ناامیدی می‌توان یک به یک گل‌ها را نگاه کرد و زیر لب زمزمه کرد: «تو مگو همه به جنگند و ز صلح من چه آید، تو یکی نه‌ای هزاری تو چراغ خود بر افروز» که اگر یکان یکان گل‌ها نبودند این بهشت خیال‌انگیز هم نبود…
و به وقت سرگشتگی در پیچ و تاب روزگار می‌توان پرندگان را نگاه کرد و نغمه «فکر بلبل همه آن است که گل شد یارش، گل در اندیشه که چون عشوه کند در کارش… کشتی شکستگانیم ای باد شُرطِه برخیز…» شهرام ناظری را شنید و نترسید از چرخ زمانه که هر چقدر می‌خواهد پا بگذار بر دل ما، که چون قالی کرمان هر چه پا بخورد بیشتر جلا می‌یابد که گوهر اگر گوهر باشد با گذر از سختی زمانه باز هم می‌درخشد چون قالی کرمان.
نام باستانی استان کرمان «بوتیا» بوده که بعدها به «کارمانیا» و سپس به «کرمان» تغییر یافت. مساحت استان کرمان برابر با مساحت انگلستان و ویلز یا ایالت ایلینویز از کشور ایالات متحده امریکاست. از طرف شمال و مشرق به کویر لوت محدود است و استان فارس در جانب مغرب آن قرار گرفته و از جنوب به دریای عمان می‌رسد.کرمان همواره در معرض حوادث بسیاری بوده است؛ اما از هزار راه صعب‌العبور زمانه هم که بگذرد باز هم به راه ابریشم می‌رسد و چون نگین می‌درخشد.
از شهرهای مهم استان کرمان، کرمان، راور، رفسنجان، سیرجان، بافت، جیرفت، شهربابک، ماهان و شهداد است. شهر کرمان بر مبنای ضرورت اقتصادی-نظامی پدید آمد، بدین گونه که راه ابریشم و راه ادویه هند و ساحل دریای عمان به صورتی از بیابان‌های کرمان و بلوچستان بگذرد و به راه اصلی ابریشم (هرات-اسکندریه) متصل شود و نقطه‌ای که می‌توانست محل پیوند این ارتباط باشد کرمان بود. این شهر در مسیر جاده ابریشم (راه ارتباطی چین و هندوستان به اروپا) قرار دارد.
قدیمی‌ترین نمونه‌های به دست آمده از قالی کرمان مربوط به دوره صفویه است به این جهت قدمت قالی‌بافی را در کرمان به این دوره نسبت می‌دهند.

• قالی‌بافی در کرمان با توجه به تاریخ عالم آرای عباسی و سفرنامه شاردن در دوره صفویه رواج فراوانی داشته است. «کرمان در ادوار گذشته به ویژه دوره صفوی معروفیت زیادی در زمینه تولید پارچه علی‌الخصوص شال‌بافی نیز داشته و عده‌ای بر این باورند که قالی‌های کرمان در پی این صنعت شکل گرفته باشد؛ در حالی که طرح‌ها و ویژگی‌های بافت قالی‌های کرمان (گره U یا V استفاده از سه پود بین هر دو رج و همچنین دارهای عمودی اولیه) سابقه‌ای بیش از هزار سال برای آن رقم، می‌زند. وجود طراحان و نقاشان اوایل عهد قاجار در کرمان که سرآمد استادان عصر خود بوده‌اند، نشان دهنده پیشینه طولانی هنر فرش در این منطقه است» (ژوله، ۱۳۸۱: ۱۶۳).
• پس از دوران صفویه به دلیل هرج و مرج و آشوب‌های داخلی، فرش‌های قابل توجهی از دوران افشار و زند باقی نمانده است. اما همچنان در زمان افشاریه و زندیه نیز قالی کرمان از جمله مهم‌ترین قالی‌های ایران بوده است، به طوری که نادرشاه افشار بسیاری از قالی‌های سفارشی خود را از کرمان تهیه می‌کرد (سوآور دیبا: ۹۰).
  در کرمان قبل از قالی‌بافی به شال‌بافی می‌پرداختند و طرح‌های قدیمی قالی کرمان برگرفته از طرح‌های شال این منطقه بوده است. شال‌بافی در کرمان یکی از مهم‌ترین صنایع بود که در دوره قاجاریه به اوج شکوفایی و بالندگی خود رسید.
  در اواخر دوره قاجار (نیمه دوم قرن ۱۳ هـ.ش.) با برقراری ثبات امنیتی و سیاسی در کشور و گسترش روابط با سایر کشورها و افزایش تقاضا برای قالی ایران خاصه کرمان، قالی کرمان رونق دوباره گرفت. در همین زمان شال‌بافی که صنعت عمده کرمان بود رو به زوال رفت و زمینه برای گسترش قالی‌بافی مهیا شد. در واقع بعد از دوران بعد از انقلاب صنعتی اروپا، یکی از پر رونق‌ترین دوران قالی‌بافی کرمان است. این حرفه در کرمان به طور جدی از قرن نوزدهم میلادی به همت تجار تبریزی شکل گرفت. چون میزان تولیدات این منطقه برای صدور به کشورهای اروپایی از طریق تبریز و ترکیه کافی نمی‌دانستند، با ایجاد کارگاه‌های متعدد آغازگر دوره‌ای درخشان از هنر قالی‌بافی این منطقه بودند.

• در اواخر دوره قاجاریه شرکت‌های خارجی و برخی از افراد محلی نقش حمایت کنندگی تجار تبریزی را عهده‌دار شدند. این شرکت‌ها مستقلا شروع به تولید قالی و ترسیم نقشه‌های قالی کردند. در این زمان تأسیس کمپانی‌های فرشبافی خارجی در کرمان و ایجاد کارگاه‌های بزرگ قالی‌بافی باعث رونق هر چه بیشتر قالی‌بافی در منطقه کرمان شد.
• از شرکت‌های خارجی تولید فرش کرمان می‌توان به کمپانی شرق لندن، شرکت عطیه بروس، کمپانی قازان قارپت و… اشاره کرد. مهم‌ترین این شرکت‌ها کمپانی O.C.M یا همان کمپانی شرق لندن بود. این کمپانی به سرپرستی تیمو پاناکی تا سال ۱۳۱۴هـ.ش. در کرمان فعالیت می‌کرد.

امضای اوسیئم

طرح‌های بسیار زیبایی از این کمپانی به جا مانده است که به قلم طراحان ماهری چون خاندان شاهرخی، شیخ حسین زینی، علی‌محمد طاهر کاشی و… بوده است.
تولید کنندگان داخلی نیز در این زمان در رقابت با کمپانی‌های خارجی فعالیت گسترده‌ای داشتند. بزرگ‌ترین آن‌ها محمد ارجمند کرمانی، احمد دیلمقانی، اکبر رشید فرخی و… بودند. اما از سال ١٣١٤ دولت وقت امتیاز کمپانی‌های خارجی را به تولیدکنندگان داخلی واگذار کرد و شرکت سهامی فرش جای کمپانی O.C.M را گرفت.

آرم شركت برادران عطيه (عطيه بروس)	آرم كمپاني شرق (O.C.M) The Oriental Carpet Manufacturers ltd

قالی‌های کرمان به دو گروه قالی‌های شهری‌باف و عشایری تقسیم می‌شود و کرمان مهم‌ترین مرکز قالی‌های شهری و سیرجان، بافت و شهربابک مهم‌ترین مرکز بافت قالی‌های روستایی است. از دیگر مراکز بافت قالی کرمان می‌توان بهراور، بردسیر، رفسنجان، زرند، گلباف و چوبار را نام برد.
قالی‌بافی در راور و کرمان همچون یک روح در دو بدن است؛ شیوه بافت، طرح و نقش و سایر موارد در کرمان و راور مشابه هستند. راور یکی از راه‌های ارتباطی و ترانزیتی بین استان‌های جنوبی با استان‌های شمال‌شرقی و کشورهای آسیای میانه بوده و به دلیل قرار گرفتن در مسیر زائران امام رضا(ع) به «باب الرضا» مشهور است. پل ارتباطی بین کرمان، خراسان و یزد است. نام راور در کشورهای خارجی به صورت «لاور» به کار برده می‌شود. در گذشته شال‌بافی، کرباس‌بافی، گلیم‌بافی، پتوبافی، سفره‌بافی، گیوه چینی و… در راور نیز بوده که تنها قالی‌بافی همچنان ادامه دارد. در راور به کارگاه‌های قالی‌بافی«کارخانه» گفته می‌شود. در گذشته متداول بود کودکی را به کارگاهی می‌سپردند و کاغذی بین والدین و استاد رد و بدل می‌شد که به آن «اجیرنامه» یا «اجیر خط» می‌گفتند و کودک را یک سال یا چند سال اجیر می‌کردند. و مبلغی را مشخص می‌کردند که اغلب به صورت کالا (گندم، جو، ارزن و…) پرداخت می‌شد. شرایط بسیار نامناسب كارگاه‌های قالی‌بافی منطقه كرمان به حدی بود كه پای سازمان بین‌المللی كار را در آن دوران به میان كشید. این مساله باعث شد كه این سازمان با نامه‌نگاری به مقامات ایرانی از جمله «ارفع الدوله» وزیر مختار ایران در ژنو از آن‌ها خواستار پیگیری این مساله و بهبود وضع كارگران قالی‌باف كرمان و حومه شود. از مسایل مهمی كه سازمان بر آن تاكید داشت عدم به كارگیری كودكان در كار قالی‌بافی یا همان اجیر كردن بود.

• متن اجیرنامه: حاضر گرديد عاليشان عزت النشان استاد ايوب ولد مرحوم قاسم عليرضا كه ار حال تحرير ۳ نفر اولادهايي خود شرا محمد و احمد و ابوالقاسم را می‌آورد در مزرعه عيسی آباد در كارخانه قالي‌بافي حضرت مستطاب عمدة الاعيان آقاي پنجعلي خان دام اقباله العالي مشغول قالي‌بافي شوند. و اجرت به قرار معمول بگيرند در ضمن مبلغ شانزده تومان وجه نقد خزانه ايران از آقاي معظم نقدا ايوب گرفته است. مادام كه بچه های مشار اليه در كارخانه معظم قالي مي‌بافند مبلغ مزبور به رسم تقدم نزد ايوب باشد هر ساعت كه خواست بچه‌هايش را به جاي ديگر ببرد يا آقاي معظم نخواست آن‌ها را مبلغ شانزده تومان را ايوب مزبور بدون عذر بدهد يا اينكه مبلغ مزبور را قالي ببافند به هر كجا كه مي‌خواهند بروند. و كان تحرير ذالك في ۴ شهر محرم الحرام شهور سنه ۱۳۴۹

شركت‌ها و كمپانی‌های داخلی و خارجی در كار تولید و تجارت فرش در راور فعال بودند. از شركت‌های داخلی می‌توان به شركت دیلمقانی و تجارتخانه معینیان اشاره كرد. شركت دیلمقانی بیشتر به تجارت فرش می‌پرداخت ولی تجارتخانه معینیان علاوه بر كار تجارت فرش به تجارت اقلام دیگر كالا نیز می‌پرداخت. از شركت‌های خارجی نیز می‌توان به كمپانی شرق و شركت عطیه اشاره كرد.

• متن نامه: عنوان تلگراف                                               كرمان
  معينيان                                            شركت تجارتي معينيان
  تاريخ ۲۶ شهر محرم ۱۳۳۹
  نمره ۴۹۱
  خدمت جناب جلالت مآب آقاي پنجعلي خان دام اقباله العالي
  عرض مي شود مشروحات بقراري (به قراري) است كه در ۲۲ شهر ماضي در تحت ۴۵۷ عرض شده
  اينك هم مصدع مي‌شود محترم رقعه شريف مورخه ۶ شهر جاري در ۱۲ واصل از سلامتي كمر مسرت حاصل مطالب مفهوم شد اينكه مرقوم بود خداي نخواسته كسالتي عارض بود خيلي متالم شدم ولي هيچ اطلاعي نداشتم اميدوارم الي كنون بكلي رفع درد پاي شما شده باشد
  اينكه مرقوم بود الي آخر ماه غاليها (قالي‌ها) بيرون آمده ارسال ميفرماييد الي كنون كه اثري ظاهر نيست انشا اله الي دو سه روز ديگر مي‌رسد عرض ديگر اينكه چون جنابعالي فرموديد غاليهايي كه بجهت اداره معينيان خريداري فرموديد ۲ فردي است يك فرد اول بيرون مي‌آید فرد دوم سر كار مي‌رود لهذا عرض مي‌شود يك فرد اول كه بيرون آمد كفايت است فرد دوم لازم نيست جهت اطلاع عرض شد البته فوري بدستور العمل عمل فرماييد ديگر عرضي نيست
  ۹۲ معينيان كرمان

مواد اولیه و ابزار

پشم و پنبه کرمان از بهترین نمونه‌ها در ایران هستند. از مراکز اصلی تهیه پشم می‌توان به بم، رودبار، رفسنجان، و سیرجان اشاره کرد و بهرام‌آباد در رفسنجان نیز از مراکز مهم پنبه‌خیز به شمار می‌رود. از الیاف پشم برای پرز و از پنبه برای تار و پود قالی کرمان استفاده می‌شود و از ابریشم استفاده چندانی نمی‌شود.
از دار گردان عمودی (کمان‌دار یا کرمانی) استفاده می‌شود، در گذشته بعضی از این دارها راست‌رو نداشته و سردار و زیردار در داخل حفره دیوار قرار داده می‌شده‌اند.

پاکی (چاقوی قالیبافی): وسیله‌ای برای بریدن امتداد نخ‌های خامه در هنگام گره زدن و معمولا دارای دسته‌ای چوبی یا فلزی هستند.

بَرپاکی یا دیلم: وسیله‌ای بزرگتر از پاکی برای پیش‌کشی و خواباندن بهتر گره‌های یک رج قبل از عملیات پودکشی استفاده می‌شود. هم کار شانه و هم دفتین را انجام می‌دهد. پس از کوبیدن برپاکی، عمل کوبیدن دفتین نیز تکرار می‌شود.

کلوزار: نوع خاصی از شانه که دسته‌ای عمودی یا مایل دارد برای کوبیدن پشم‌ها یا کرک استفاده می‌شود.

قیچی: تفاوت آن با قیچی‌های معمولی در این است که تیغه‌ها در دسته قیچی در یک امتداد نیستند و دسته کمی بالاتر از تیغه‌ها قرار می‌گیرند تا کار بریدن پرزها راحت تر انجام شود.

سوزنی: برای جلوگیری از کجی قالی از «چوب پهنا یا پنجه» استفاده می‌شود. چوبی به پهنای قالی انتخاب و دو سر آن قطعه‌ای شبیه چنگک قرار داده می‌شود و از پشت قالی دندانه‌های آن را داخل شیرازه فرو برده، به گونه‌ای که به شیرازه آسیب نرسد. این وسیله معمولاً در دار قالی‌های استان کرمان (کرمان، راور، رفسنجان، زرند و…) استفاده می‌شود.

شیوه بافت

چله‌کشی در کرمان به «قالی تونی» معروف است که بیرون از دار انجام شده و سپس به روی دار منتقل می‌شود. چله‌کشی با «نشان» مشخص می‌شود (هر ۱۶۰ تار با رنگ علامت‌دار شده و نشان نامیده می‌شود که هر نشان حدود ۳۰ سانتی‌متر است). رجشمار قالی کرمان بین ۳۵ تا ۸۰ است. به عبارتی تعداد گره‌ها به صورت تارهای زیر و رو و جفتی بیان می‌شوند (عدد ۷۰ نشان‌دهنده تعداد چله‌های زیر و رو است و ۳۵ جفت بیانگر رجشمار یا تعداد گره‌ها در ۶.۵ سانتی‌متر است).
قالی‌های کرمان به شیوه نیم‌لول تمایل بیشتری داشته اما قالی‌های امروزی به شیوه تمام‌لول بافته می‌شوند. قالی‌های کرمان، راور رفسنجان و فرش‌های عشایری این استان سه پود هستند (بین هر دو رج سه پود؛ پود اول و سوم نازک و کشیده و دومی موجدار).
قالی‌های کرمان با گره نامتقارن (گره فارسی) بافته شده‌اند و در برخی روستاها از گره متقارن (گره ترکی) نیز استفاده شده است.
در حالت کلی قالی در کرمان به دو صورت، گره‌دار (کمان بالا) و بدون گره یا بدون گره U (کمان شیب) بافته می‌شود.
قالی اصیل کرمان گره آن به صورت نامتقارن (کمان بالا) است. اکنون بیشتر قالی‌هایی که تحت نام قالی کرمان به بازارها راه می‌یابد قالی‌های بدون گره یا گره U (کمان شیب) هستند که از کیفیت سطح پایین‌تری نسبت به قالی گره‌دار برخوردار است. حال آن که قالی کرمان به واسطه گره‌های محکم در تار و پود، تنوع طرح و رنگ، استقامت پشم آن در مقابل کشش و سایش، رنگرزی گیاهی و… معروف شده است.
در قالی‌های کرمان علاوه بر گره نامتقارن، گره جفتی نیز دیده می‌شود. گره جفتی عمدتا در قالی‌های ریزباف بیشتر استفاده می‌شود که پس از عبور پود روی رج تشخیص گره جفتی کمی دشوار است. گرچه کار بافنده کمتر می‌شود ولی باعث پوکی و کم دوامی قالی می‌شود. همچنین با بی‌گره‌بافی در اثر مرور زمان گره‌ها از پشت قالی در می‌آیند و به تدریج قالی از بین می‌رود و به مرحله کهنگی نمی‌رسد.
شیرازه هنگام بافت انجام می‌شود و پرداخت و روگیری امروزه پس از اتمام کار و با قیچی برقی انجام می‌شود.
فرآیند بافت در کرمان به صورت کارگاهی بوده و دارای بافندگان چیره‌‌دست است. خواندن نقشه با آواز در شال‌بافی کرمان متداول بود و همین امر در قالی‌بافی نیز انتقال یافت. جهت تسریع در بافت قالی، ایجاد تنوع و تاثیر موسیقی بر روحیه بافنده‌ها آوازهای نقشه‌خوانی رواج داشته است.یک نفر به نام نقش‌خوان که استادکار و پیش‌کسوت کارگاه قالی‌بافی محسوب می‌شود با توجه به نقش و رنگ، نقشه را می‌خواند و بافندگان به منزله تایید پاسخ او را می‌دهند. آوازی که به نوعی یک گفت و گوی دو طرفه است. اکثر نقش‌خوان‌ها دارای صدایی رسا و خوش‌اند و گاهی در بین نقش‌خوانی به خواندن آوازهای دیگر نیز می‌پردازند:

یک دونه سبز میزنم روش یکی آبی می‌بافم
قرمز و زرد و قهوه ای بته گلابی می‌بافم
قالی کرمان می‌بافم با تار جونم…

رنگرزی

رنگرزان کرمانی بهترین رنگرزان ایران بودند و می‌توانستند از هر رنگ چندین طیف تهیه کنند که باعث می‌شد محدودیت طراحان در انتخاب رنگ کمتر شود. رنگزاهای اصلی که در رنگرزی قالی کرمان به کار می‌رود عبارت است از: نیل مصنوعی، قرمزدانه، روناس، پوست گردو، اسپرک، پوست انار، برگ مو، کاه، برگ تر بید و حنا. از زاج به عنوان تثبیت کننده استفاده می‌کنند.
پس از جنگ جهانی دوم به دلیل فراوانی و ارزانی رنگ‌های بازیک و سادگی رنگرزی تمایل به استفاده از رنگ‌های شیمیایی افزایش یافت.
امروزه به منظور یکنواخت بودن رنگ در قالی‌های کف ساده، کلاف‌ها پیش از ریسیدن رنگرزی می‌شوند. با این روش رنگ تا عمق کلاف نفوذ کرده و در نتیجه رنگ متن قالی‌های کف ساده یکنواخت به نظر می‌رسد
رنگ‌های مسی، لاجوردی، سرمه‌ای، یشمی، سبز، سنجدی، فیلی، بیدمشکی، ترمه‌ای، دارچینی، قهوه‌ای، لاکی، گلخاری (رنگی شبیه به رنگ «گل خار» دارد)، روناسی، مسی، چهره‌ای، پیازی، بادامی، نخودی از رنگ‌های متداول در قالی کرمان است.

رنگ آمیزی

قالی کرمان دارای درخشندگی و رنگ‌های زنده و شاد با طیف‌های سایه روشن و تنالیته‌های رنگی است. رنگ‌آمیزی آن هم تابع قاعده شبیه‌سازی و هم از عدم واقع‌گرایی برخوردار است. در قالی کرمان حداقل ۱۵ رنگ و در قالی‌های نفیس تا ۳۰ رنگ نیز استفاده می‌شود. زمینه قالی‌های کرمان اغلب رنگ‌های سرمه‌ای، قرمز لاکی، سبز روشن، فیروزه‌ای، صورتی، نارنجی، بژ، خاکی و سایر رنگ‌های کلاسیک است که گاهی چنان با گل و برگ پوشیده شده است که به چشم نمی‌آید. اغلب از دو رنگ چهره‌ای و گلخاری برای گل‌ها کنار هم استفاده می‌شود. از ویژگی‌های قالی‌های کرمان پرکار بودن طرح است و گردش رنگ در طرح نیاز به مهارت بالایی دارد.
در فرش‌هایی که از سوی خریداران آمریکایی سفارش داده می‌شد، معمولا رنگ‌های ملایم روشن استفاده می‌شد به اصطلاح باب آمریکایی و در فرش‌های سفارش اروپا از رنگ‌های تندتر و تیره‌تر استفاده می‌شد.

ابعاد قالی کرمان

ابعاد قالی‌ها در اندازه‌های معمول ۶ متری، ۱۲ متری، ذرع و نیم، پرده‌ای، دو ذرعی، و قالیچه‌های کوچک و همچنین قطعاتی در اندازه‌های بزرگتر ۷×۴ متری (سفارشی) هستند. ابعاد بزرگ قالی کرمان در دوره صفوی رایج بوده است. بافت سرویس‌های ۶ یا ۸ تکه نیز در کرمان رواج دارد (کناره، قالیچه، قالی، رو مبلی، پادری، پشتی).

طرح و نقش قالی کرمان

به نوعی طرح و نقش قالی کرمان به دو دوره کلی قابل تقسیم است:

• دوره نوزایی: با توجه به سرعت تحولات این دوره به سه دوره «ترمه»، «بهارستان» و «بازگشت یا کلاسیک» قابل تقسیم است. برخی آن را دوره شال‌بافی نیز گویندکه از اواخر قرن نوزدهم میلادی تا آغاز جنگ جهانی اول در دوره قاجار است (طرح‌های باغی، گلدانی، ترنجی، شکارگاه و…).
• دوره معاصر یا دوره سنت‌شکنی: طرح‌های رایج نیمه دوم قرن ۱۳ هجری شمسی در دوره پهلوی تا کنون (شامل طرح‌های لچک ترنج، افشان، سبزیکار، درختی بسته‌ای، تصویری، گوبلنی، قاب قرآنی، تلفیقی و…).

همچنین با توجه به نظریات سیروس پرهام و سیسیل ادواردز می‌توان طرح‌ها را به ۱- دوره نقوش شال‌بافی ۲- بهارستان ۳- کلاسیک ۴- متن پوشیده ۵- گل افشان ۶- گوبلن ۷- باب آمریکایی تقسیم‌بندی کرد.

۱. دوره ترمه (۱۲۷۵هـ.ش.-۱۲۸۸هـ.ش.)

در نیمه دوم قرن ۱۳ هجری هنر شال‌بافی رکود یافت و قالی‌بافی جای آن را گرفت و طرح‌های شال به قالی انتقال یافتند. به همین دلیل نقوش قالی این دوره به نام دورۀ نقوش شال‌بافی نام گذارده شده است (سیسیل ادواردز، ۱۳۵۷: ۳۷۵). طراحان قالی در کرمان طرح‌هایی بر اساس نقشه شال‌های کرمان یعنی نگارۀ «بته جقه» و کاربردهای گوناگون آن تهیه می‌کردند.
از مهم‌ترین ویژگی‌های نقوش فرش کرمان در دوره شال‌بافی ظرافت در بافت و زیبایی در رنگ است که در هر نگاره گل، دو رنگمایه مانند قرمز سیر و روشن، سبز سیر و روشن، آبی سیر و روشن به کار برده‌اند، یعنی رنگ‌آمیزی به شیوه «سایه روشن».
طرح‌های لچک ترنج کف ساده، درختی و شکارگاه رواج یافت و همچنین طرح‌هایی که متکی بر انواع نگاره بته که بر گرفته از شال‌ها بودند.

۲. دوره بهارستان (۱۲۸۶هـ.ش.-۱۲۹۷هـ.ش.)

با ورود صنعت عکاسی و چاپ، قالی‌هایی با طرح تصویری بسیار ماهرانه ظهور یافتند که در بردارنده نقوش نمادین بودند. در این دوره فرش کرمان با رهبری به نام حسن خان شاهرخی و هم عصرانش روند منطقی تکاملی عصر ترمه از گرته‌برداری صرف نقوش شال خارج شد و به الگوهای اصیل و سنتی فرش ایران بازگشت. اما همچنان بسیاری از شاخصه‌های زیبایی شناسی عصر ترمه همچون زمینه‌های شلوغ، رنگ‌بندی متنوع، بهره‌گیری از عناصر تزیینی شال مانند انواع بته، به کارگیری نقش پرندگان مختلف مانند بلبل، قناری، کبوتر، هدهد، عقاب، شاهین، طاووس، قرقاول، کبک و امثال آن، بهره‌گیری فراوان از نقش درخت به ویژه درخت سرو که داخل آن توسط نقشمایه‌های ریز و پرکار پر شده است؛ بازنمایی باغ و بوستان ایرانی در طرح‌های این دوره دیده می‌شود. طرح‌های درختی (درختی مرغی، درختی گل بلبل، درختی پرنده‌ای)، افشان و سبزیکار: باغ و گلزار و پرندگان در این دوره رواج داشت (حشمتی رضوی، ۱۳۸۹:۶۷). شیوه رنگ‌آمیزی نیز به صورت سایه روشن بود. عصر بهارستان با آغاز ورود سرمایه‌گذاران خارجی در قالی کرمان مطابق بود. همچنین حکام بختیاری کرمان از عصر بهارستان تا عصر بازگشت در قالی کرمان سرمایه‌گذاری کردند و می‌توان قالی‌های کتیبه‌دار کرمانی که به سفارش خوانین بختیاری در این دوران بافته شده است را یافت (زکریایی، شعیری و فروغی، ۱۳۹۱).

۳. دوره کلاسیک/بازگشت (۱۲۹۶هـ.ش.-۱۳۰۵هـ.ش.)

با آغاز جنگ جهانی اول چند سالی قالی کرمان از رونق افتاد اما با پایان یافتن جنگ جهانی اول و تغییر سلیقه بازار در آمریکا، تغییر اساسی در طرح‌های کرمان به وجود آمد. در این دوران به دلیل فراغت از تجاری شدن قالی، طرح‌های سنتی و نگاره‌های صفوی مورد تقلید هنرمندان کرمان قرار گرفت و موجب بازگشت به اصالت سنتی شد. همچنین نشر کتاب‌های مرتبط با قالی‌های صفوی کرمان در اروپا از عوامل دیگر بود؛ انتشار کتاب «قالی‌های کهن مشرق زمین» در وین در سال ۱۳۱۴هـ.ق. که در بردانده نمونه‌های عالی قالی‌های عصر صفوی بود.
طرح‌هایی مانند انواع لچک ترنج‌های شلوغ، افشان، سراسری، واگیره‌ای، قابی با نقوشی از گل شاه عباسی، نقوش اسلیمی رایج شد.
جنگ جهانی اول و شکست آلمان و متحدان آن باعث شد تعداد بازرگانان تبریزی کم و از میدان رقابت خارج و در نتیجه قالی کرمان دربست در اختیار بیگانگان قرار گیرد.

در همین دوره شرکت‌های چند ملیتی فرش در کرمان مستقر شدند: شرکت آمریکایی «بازرگانی و قالی مشرق زمین نیویورک» دفتری برای بازرگانی قالی این شهر گشود. بعدها در شرکت «فریتز هاراگ» ادغام شد. اتو براندلی که اولین بازرگان قالی از کشورهای خارجی بود در کرمان اقامت گزید (مجابی، ۱۳۸۱: ۳۰-۲۹). شرکت عثمانی-ایتالیایی که با نام «نی یرکوکاستلی و برادران» در همین زمان (۱۹۰۹) در تبریز و نیویورک فعالیت بازرگانی داشت و همچنین بزرگترین شرکت بازرگانی و قالی‌بافی انگلیسی-یونانی (O.C.M) معروف به «شرکت شرق» به تدریج بین سال‌های ۱۳۳۸ تا ۱۳۴۷هـ.ق. در کرمان دفتر نمایندگی باز کردند و آن گاه نوبت دیگر شرکت‌های مهم وارد کننده انگلیسی و آمریکایی رسید (حشمتی رضوی، ۱۳۸۷: ۳۱).
افرادی همچون دیلمقانی، یاور، یاسایی، نیازمند و ویکو و شرکت‌های خارجی چون «O.C.M» و «عطیه بروس» مالکیت کارگاه‌های قالیبافی را در دست داشتند (نیکخواه و رضوانی، ۱۳۹۴).
علاوه بر شرکت‌های خارجی یکی از تاثیرگذارترین تاجران قالی کرمان، آقای «جان تیمو یاناکی» (یونانی) بود وی در حدود سال ۱۳۳۴هـ.ق. رئیس شرکت انگلیسی-یونانی «شرق لندن» بود.
با پایان جنگ جهانی اول میزان تقاضا برای قالی کرمان در آمریکا افزایش یافت و منجر به شیوع شیوه‌های غلط‌بافی مانند بی گره‌بافی و جفتی‌بافی شد (زکریایی کرمانی، ۱۳۹۱).

 کهنه نما کردن قالی

جنگ جهانی اول طرح‌های پیروی از شال را پایان داد چرا که آمریکایی‌ها خواستار قالی‌هایی با رنگ‌های ملایم، نقش‌های درشت‌تر، پرزهای درخشنده و ضخیم و کلفت‌تر بودند. به همین دلیل طراحان به طرح‌های درشت عصر صفوی برگشتند. بازار اروپا به ویژه لندن طالب قالی کرمان قدیمی و کلاسیک بود و در این زمان قالی‌های متوسط که در آمریکا بازار نداشت، کهنه می‌شد و به اروپا در بازارهای لندن فرستاده می‌شد. این دوران تا اواخر بحران اقتصادی ۱۲۹۹هـ.ش. ادامه داشت.
عمل کهنه نما کردن قالی از دوره ناصرالدین شاه در ایران مرسوم شد. قالی را در کف بازار محل پر رفت و آمد پهن می‌کردند و تا هفته‌ها آن‌ها را به همین حال می‌گذاشتند تا پا خورده شود یا از ابتدا با چوبک و خاکستر و بعد از آن با مواد کلردار مانند «هیپوکلرید سدیم» آن‌ها را کهنه نما می‌کردند و دوا شور می‌کردند که اگر به درستی انجام نشود، به تارهای پشم آسیب می‌رسد.
در دوران پهلوی دو نوع قالی سنتی و نوگرا در کنار هم دیده شده‌اند. می‌توان آثار سنتی استادانی چون محمد ارجمند و همچنین استادان نوگرا را در این دوره شاهد بود. همچنین شرکت فرش در این دوره تاسیس شد. تمامی هنرمندانی كه برای شركت شرق مشغول به كار بودند، به استخدام شركت سهامی فرش در آمدند كه مشهورترین آن‌ها احمد خان شاهرخی و فرزندانش بودند. سال‌های آغاز به كار شركت سهامی فرش مصادف با شروع جنگ جهانی دوم بود، این دوران را می‌توان شروع دوران افول فرش كرمان نامید. رفتن شركت‌های خارجی از ایران، عدم انسجام شركت سهامی فرش در دوران شروع به كار، وارد شدن واسطه‌های محلی به كار تولید و تجارت فرش، رواج رنگ‌های جوهری، رواج شیوه‌های غلط بافت فرش و… همگی دست به دست هم داد تا دوران اوج فرش ایران رو به پایان نهد.
در این دوره قالی‌های با ارزش عشایری از جمله قالی افشار در کرمان به بازار آمد (حشمتی رضوی، ۱۳۸۹: ۳۱۶-۳۱۵). این دوره را می‌توان به دوره متن پوشیده (سنت‌شکنی) و دوره گوبلن دسته‌بندی کرد:

۱. متن پوشیده (۱۳۰۶-۱۳۱۵هـ.ش.)

پس از دوره کلاسیک، به علت بحران اقتصادی در آمریکا و توقف خریدها و سفارشات، می‌توان شاهد تمایل طراحان به نقوش دوره قبل بود. طبقه متمکن، خواهان نگاره‌های کوچک بودند و میل داشتند متن قالی آن‌ها پوشیده از نقش و با تمام جزئیات باشد و دوران فرش متن پوشیده آغاز شد. نگاره‌های طبیعت‌گرای کرمان سراسر متن قالی را می‌پوشاند. به همین علت این دوره به دوره‌ی متن پوشیده شهرت یافته است. با آغاز جنگ جهانی دوم می‌خواستند متن قالی مانند گذشته کاملا پوشیده باشد ولی نقش‌هایی که زمینه را می‌پوشاند بزرگتر و جدا از یکدیگر به صورت گسسته باشند مانند دسته گل‌های گسسته که در قالی اراک متداول بود. حاشیه با خط مستقیم جداکننده فضا نقض شد و مرز نقش ونگار حاشیه با متن برداشته شد (حشمتی رضوی، ۱۳۸۹: ۶۹).
دوره متن پوشیده خود به دو دوره تقسیم می‌شود دوره اول گرایش به نگاره‌های ریز و دوره دوم توجه به نقش و نگاره‌های درشت.
با آغاز بحران اقتصادی آمریکا در سال‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۳۳ بسیاری از شرکت‌ها و بازرگانان آمریکایی سفارش‌های خود را لغو کردند و دفترهای خود را در کرمان بستند. با خروج شرکت‌های خارجی از کرمان و دستور تاسیس شرکت سهامی فرش ایران به منظور حمایت از تولیدات داخلی و تعطیلی شرکت‌های سرمایه‌گذار خارجی دوران معاصر قالی کرمان آغاز شد. تیمو به عنوان اولین مدیر شركت سهامی فرش در كرمان مشغول به كار شد. در این دوره طرح‌ها دگرگون شده و دیگر از طرح‌های سنتی استفاده نمی‌شد که آن را عصر سنت‌شکنی نیز می‌نامند.

طرح متن پوشیده	دوره متن تمام گل، افشان	قالی کرمان با نگاره‌هایی از گل‌های گسسته و حاشیه پهن شکسته

۲. دوره گوبلن (Gobelin): با اتمام جنگ جهانی دوم تقاضای بازار آمریکا مبنی بر طرح‌های قالی با تاثیرپذیری از طرح و نقش‌های «آبوسن (Aubusson)» و «ساوونری (Savonery)» فرانسه، بود و استفاده از نقشه‌های گوبلنی و نقوش گلفرنگ بود و دوره ای به نام دوره گوبلن در کرمان آغاز شد. کاربرد این طرح‌ها در سال‌های ۱۳۲۷ و ۱۳۲۸هـ.ش. به اوج خود می‌رسد.
بازار آمریکا و اروپا خواستار طرح‌هایی خلوت با گل‌ها و برگ‌های درشت و طرح‌هایی برگرفته از هنرهای تزئینی نظیر گچبری‌ها بودند. فرش و پرده‌های ساوونری در زمان لویی چهاردهم و بین سال‌های ۱۶۷۰ تا ۱۶۸۵م. در کارخانه گوبلن به نمایش درآمدند و شاید به همین علت طرح‌های این فرش‌ها در ایران به نام طرح گوبلن و گلفرنگ معروف شده‌اند. از ویژگی‌های این طرح‌ها دسته گل‌های پر از گل و برگ‌های فرانسوی بر زمینه آبی، سیاه یا قهوه‌ای، استفاده از مدال‌ها و قاب‌ها به صورت گسسته در متن فرش و گاه ترنج مرکزی است.
از شاخصه‌های طرح‌های گوبلن در کرمان:

1. حذف مرز حاشیه از نقشه (حاشیه شکسته که از دوران متن پوشیده به وجود آمده بود ادامه یافت)، طرح‌های بدون حاشیه، حاشیه مداخل، نقوش دسته گل فرنگی و برگ فرنگی است.
2. استفاده از نگاره‌های گل و برگ با تزئینات و انحناهای فراوان که در تزئینات دیوارها و سقف کاخ‌های اروپا دیده می‌شود (سبک روکوکو بسیار تاثیرگذار بوده است).
3. سایه روشن‌های فراوان از مشخصه‌های طرح‌های اروپایی است. ایجاد پرسپکتیو و حالت عمق‌نمایی حس تعادل و توازن را بر هم می‌زند که این روش بیشتر مناسب تابلو فرش است نه قالی‌هایی که بر روی زمین گسترده می‌شوند.

در طراحی قالی کرمان برخلاف فرش‌های فرانسوی تناسبات بیشتر رعایت شده؛ ترنج‌های بیضی شکل بزرگ و متن ساده، حاشیه قالی بدون مرز مشخصی دور تا دور قالی را گرفته است و با برگ فرنگ که در اصطلاح کرمان به آن برگ چدنی می‌گویند، قاب‌بندی شده‌اند. در نمونه‌های کرمان علاوه بر گلفرنگ، گل‌های ریز و متنوع دیگر مخصوص کرمان نیز استفاده شده است. برگ فرنگ در هر دو گونه فرانسوی و کرمان به صورت مشترک دیده می‌شود. برخی از این طرح‌ها در لچک ترنج و حاشیه فضای خالی بین گل‌ها را به صورت مشبک و حصیری طراحی کرده‌اند.

طرح‌های گوبلن علاوه بر کرمان در اراک نیز با عنوان نقش گلفرنگ بافته شد. یکی از طراحان خلاق و صاحب سبک نقشه‌های گوبلن علیرضا مایل است.

نقشه‌های گوبلن علیرضا مایل

رنگ‌های مورد استفاده در قالی‌های کرمان برخلاف اغلب فرش‌های فرانسه، روشن، مات و ملایم هستند مانند کرم، آبی، صورتی، دوغی، خاکی و سنجدی (تعداد رنگ‌ها بسیار محدود است) از رنگ مشکی استفاده نمی‌شود و برای سایه‌ها از رنگ تیره‌تر استفاده می‌شود. ولی در فرش فرانسه رنگ زرد طلایی و کرم غالب است و از رنگ قرمز تیره مایل به سیاه در حاشیه و قاب‌بندی و رنگ‌های تیره مانند قهوه‌ای و قرمز تیره و برای سایه‌ها نیز از سیاه استفاده می‌شود. نقوش گلفرنگ با رنگ صورتی و گلخاری رنگ‌آمیز شده‌اند.
در همین زمان «سرماژیف» بلغاری، سهامدار شرکت لبنانی-آمریکایی «عطیه» به طراحی قالی‌های کرمان پرداخت و نقشه‌هایی از جمله قاب قرآنی را با اقتباس از روی یک جلد قرآن خطی به وجود آورد.
پس از چند سال با تقاضای آمریکا و تهران برای قالی متن ساده با طرح‌های ایرانی از جمله لچک ترنج (باب آمریکایی: قالی‌های لچک ترنج کف ساده با رنگ‌های مات یا کم رنگ و با پرز بلند بودند) دوباره قالی کرمان به هویت اصلی خود بازگشت.
طرح و نقشه‌هایی که از آن پس رواج یافت عبارتند از: طرح‌های شکارگاه، افشان، بازوبندی، خشتی، قابی، درختی، گلدانی، نقشه معروف فرش شیخ صفی اردبیلی با تغییراتی که در آن انجام شد، لچک ترنج کف ساده و نقشه‌های خوشه انگوری، سبزیکار چمنی، برگ چغندری (گلفرنگ)، قاب قرآنی، بته جقه‌ای، و همچنین نقشه‌های گوبلن و گلفرنگ (حشمتی رضوی، ۱۳۸۹: ۷۰-۶۹).

قاب قرآنی	نقشه شیخ صفی اردبیلی، کرمان

در حوزه کرمان طرح و نقش‌ها به صورت ساختار یافته و گردان هستند و به واسطه برخوردار بودن از طراحان قدرتمند تنوع بسیاری در طرح و نقش می‌توان شاهد بود. از طرح‌ها و نقشه‌های معروفی که بافته شده‌اند می‌توان به طرح لچک ترنج، درختی، واگیره‌ای (بته‌ای، ترنجی و…)، قابی، خشتی، افشان، طرح‌های سراسری (تصویری، داستانی)، طرح‌های تلفیقی، طرح‌های طاقدیس‌دار، محرابی، نقشه خوشه انگوری، نقشه سرام، نقشه گوبلن و… اشاره کرد.

طرح لچک ترنج: در طرح‌های لچک ترنج گل‌ها و شکوفه‌ها بدون آن که روی بند گردش داشته باشند در زمینه هستند. ترنج‌های نسبتا بزرگ که عناصر ساده آن‌ها شکوفه‌ها و گل‌های کوچک هستند در طرح‌های لچک ترنج شکوه خاصی به آن‌ها می‌دهد. در نقشه‌هایی چون سرام و نمونه‌های اخیر ترنج کوچک‌تر شده است. در گروه طرح لچک ترنج می‌توان به نقشه‌های شاه عباسی، اسلیمی، قاب قرآنی، بهارستانی، خوشه انگوری، کف ساده (باب آمریکایی)، لچک ترنج (لچک‌های پیوسته) طره‌دار، لچک ترنج جانوری، لچک ترنج بته‌دار اشاره کرد.
نکته‌ای که در بیشتر طرح‌ها می‌توان مشاهده کرد حضور گل‌ها و شکوفه‌های کوچک در کنار هم است که گاهی به صورت خوشه‌ای فرم دیگری همچون گل، بته یا برگ را تداعی می‌کند.

قالی معروف به موج دریا دوره صفوی در موزه وین نگهداری می‌شود.	قالی سنگشکو لچک ترنج حیوانی دوره صفوی درموزه میهو کیوتو نگهداری می‌شود.
	سفارش دیلمقانی
نقشه سرام	نقشه سرام
لچک ترنج بته‌دار	لچک ترنج بته‌دار

طرح طاقدیس‌دار: بیشتر نمونه‌های کرمان طاقدیس‌دار هستند که می‌توان به نقشه‌های طاقدیس‌دار درختی، حیوانی، انسانی اشاره کرد که در قسمت بالای نقشه فرم طاقدیس و در قسمت میانی نقشه که اغلب به صورت قرینه یک دوم است درخت، درخت و حیوانات یا انسان به عنوان عنصر اصلی قرار دارد. تنها در برخی نمونه‌ها محرابی ستون‌دار با مولفه‌های محراب هستند.

خوش است در دم رفتن، رخ تو را دیدن *** رخ تو دیدن و از خویش چشم پوشیدن بساط عیش مچین در بسیط خاک که چرخ *** نچیده دست گشاید، برای برچیدن (شاعر: محیط قمی)
مجنون (کتیبه‌دار؛ فرمایش سردار معتضد، عمل ابوالقاسم کرمانی)	طاقدیس‌دار درختی/سرو (کتیبه‌دار؛ به سفارش شهاب السلطنه بختیاری که بعدها لقب سردار محتشم گرفت)
طاقدیس‌دار درختی-مرغی، فرمایش میلانی	نورعلیشاه
طاقدیس‌دار، درختی-گلدانی	هزارگل، عمل استاد حسین کرمانی، ۱۳۰۴

نقشه سبزیکار: سراسر زمینه با شاخه‌های گل و بوته‌های گل و سبزه کنار هم با کمترین فاصله، پر شده است.

سبزیکار	سبزیکار

درختی و جنگلی: درختان میوه و درختان اسطوره‌ای مانند سرو، بیدمجنون و درخت چنار در طرح‌های درختی دیده می‌شود. در برخی منابع طرح‌های درختی را این گونه تقسیم کرده‌اند: درختی نسترن، درختی سروری (ابداع عباس نژاد سروری از طراحان قالی كرمان)، درختی ترنج‌دار، درختی محرابی، درختی قندیلی، درختی مرغی (در لا به لای شاخه‌های درختان تصویر پرندگان نقش بسته است)، درختی سبزیكار (علاوه بر درخت سبزی و چمنزار نیز تصویر شده است) و درختی جنگلی.

درختی، قالی ملیت (کتیبه‌دار؛ فرمایش آقای بهجه الملک حاکم کرمان، نگارنده نقشه فرصت الدوله شیرازی، بافنده ابوالقاسم کرمانی، ۱۴۱۶)	طرح جنگلی

تصویری-داستانی: در اواخر قرن ۱۳ هجری و دوران حکومت عبدالحسین میرزا فرمانفرما در کرمان قالی‌هایی که موضوع اصلی آن‌ها تصاویر مشاهیر، شخصیت‌های افسانه‌ای و تاریخی و… بود رایج شد.

شیخ صنعان و دختر ترسا	داستان آدم و حوا
داستان در چاه انداختن حضرت یوسف توسط برادران	گذر سیاوش از آتش

شکارگاهی: عناصر اصلی تشکیل‌دهنده این طرح‌ها نقوش جانوری و انسانی هستند و نقوش گیاهی برای پر کردن فضاهای خالی استفاده شده است.

شکارگاهی-داستانی. طراح: احتمالا حسن شاهرخی	طرح شکارگاهی

شاهان و بزرگان: تصاویر شاهان، بزرگان، افراد صاحب نام موضوع اصلی این طرح‌هاست مانند تصویر شاه عباس، کیومرث، بهرام و… و یا گروهی از مشاهیر و افراد نامدار.

مشاهیر	قالی شاهان	رهبران دنیا

طرح‌های واگیره‌ای:

۱. بته‌ای: نگاره اصلی آن‌ها بته است که یادآور دوران شال‌بافی در کرمان است. رنگ‌آمیز آن‌ها نیز مشابه ترمه است. یک بته به عنوان واگیره در سراسر متن با الگوی مشخصی (در جهت عمودی، افقی، مورب) تکرار می‌شود. بته‌ای سرتاسری، بته‌ای سروی، بته‌ای ترمه‌ای، بته‌ای مادر و بچه، بته‌ای لچك و ترنج، بته‌ای بندی.

واگیره بته‌ای	واگیره بته‌ای

۲. قابی: طرح متن قالی با تقسیم‌بندی‌های منظم به قاب‌ها (فرم‌هایی که مربع و مستطیل نیستند) و کتیبه‌های چند ضلعی تقسیم شده است، به طوری که گاه هر یک نقوشی جداگانه و مستقل و گاه همسان با دیگر قاب‌ها دارند و با یک ریتم خاصی تکرار و کل متن را پوشش می‌دهند. فضای اطراف قاب به صورت ساده، نقوش برگ با شکوفه و گاهی با اسلیمی آراسته شده است.

قابی	قابی
قابی	قابی
قابی	عصر صفوی. چهار کتیبه دارد که عبارت «طمع کنده و دزد و خریدار و فروشنده و غضب کننده به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شود» در هر چهار طرف قالی دیده می‌شود. امضای قالی: عمل استاد محمد شریف کرمانی سنه ۱۱۷۹ در قسمت حاشیه نیز خط نوشته‌هایی وجود دارد.

۳. خشتی: فضای متن به صورت فرم‌های مربع یا مستطیل تقسیم‌بندی شده و در هر کدام از خشت‌ها یک نقش متفاوت است. گاهی این تقسیم‌بندی چنان است که تداعی‌گر پلان فضای باغ است. نقوشی که استفاده شده شامل درختان، گل‌ها، ماهی‌ها در آبراه، حوض و حتی کوشک است.
در برخی نمونه‌ها هر خشت روایت‌گر یک داستان است.

خشتی، دوره کلاسیک. احتمالا توسط محمدعلی کاشی طراحی شده	خشتی، دوره کلاسیک. احتمالا توسط محمدعلی کاشی طراحی شده
قالی باغی واگنر (Wagnwer)، دوره صفوی	قالی فیگدور (Figdor)، دوره صفوی. در موزه هنرهای کاربردی وین نگهداری می‌شود.
قالی باغی جیپور، دوره صفوی، در موزه جیپور هند نگهداری می‌شود.

۴. واگیره‌ای انتقالی (سر هم سوار): نقش واگیره با قرینه (تقارن بازتاب و انتقالی) و تکثیر کل متن زمینه را پوشش می‌دهد. روش انتقالی را «سرهم سوار» نیز می‌گویند زیرا واگیره‌ها بر بالای سر هم منتقل شده و زمینه را کامل می‌کنند.

واگیره‌ای ترنج‌دار	واگیره‌ای گلدانی

نمونه‌های دوره صفوی؛ در سه نمونه اول طرح به صورت قرینه ۲/۱ طولی است مانند یک واگیره که به صورت قرینه طولی اجرا شده و نقشه یک طرفه دارند. نقشه‌ها با دو عنصر اصلی برگ لوتوس و گل‌ها اجرا شده‌اند. در نمونه ۲ از پرندگان نیز استفاده شده است. در نمونه ۳، گلدان از نظر اندازه با سایر گل‌ها هم اندازه است و عنصر چشم‌گیر طرح نیست و به نوعی هم‌ارزش با سایر گل‌هاست اما نکته در این است که در مرکز طرح قرار گرفته است.

۱- برگ داسی کلارک	۲-
۳- گلدان‌دار دوره صفوی	۴-

طرح تلفیقی: تلفیقی از انواع ساختارهای رایج طرح لچک ترنج، افشان، درختی و… با نگاره‌های متداول در کرمان

تلفیقی. تصویری و لچک ترنج (تصویرشاه عباس در قسمت ترنج و نورعلیشاه در قسمت لچک‌ها)	تلفیقی. طاقدیس‌دار، تصویری شاه
تلفیقی. درختی، خشتی. امضای میلانی شعار	تلفیقی. قاب قرآنی و سبزیکار
طرح آرموری. عمل محمد بن ارجمند	فرمایش عبدالحسین میرزا سالار لشکر فرمان‌فرما، عمل استاد محمد کرمانی، ۱۳۱۱
افشان

گاهی طرح‌ها بر مبنای نام نقشمایه، سفارش‌دهنده، تولیدکننده، طراح یا بافنده و… نامگذاری می‌شوند. نقشه‌هایی که در کرمان بدین گونه نامگذاری شده‌اند عبارتند از:

نقشه پته‌ای: نقش‌های برگرفته از نقوش پته‌دوزی

نقشه گوبلن: اقتباسی از طرح‌های فرانسه است.

نقشه آمریکایی: شبیه قاب قرآنی با رنگ‌آمیز مورد پسند آمریکایی‌ها

نقشه دسته گلی: مانند دسته گلی‌های ساروق

نقشه حسن خانی: دسته گل‌ها متن را پر کرده‌اند، حسن خان مصور طراح آن است.

نقشه خوشه انگوری: گل‌ها به صورت خوشه‌ای تداعی کننده خوشه انگور هستند.

نقشه گلدانی ترنج‌دار: در قسمت لچک گلدان‌هایی قرار گرفته است.

نقشه ستونی: در گروه طرح‌های محرابی قرار دارد.

نقشه سرام: نقشه‌ی لچک ترنج پر گل با سبک طراحی کرمان که ۵۵ سال پیش خانمی مسیحی به نام عطیه سرام، آن را سفارش داد.

نقشه سرام سلسله‌دار: نقوش به حالت گردش‌های اسپیرالی دور ترنج قرار گرفته‌اند.

نقشه سرام نژاد سروری: آقای عباس نژاد سروری بر اساس نقشه سرام، همان نقشه را با کمی تغییرات در حاشیه مجددا طراحی کرده است.

نقشه خوشه انگوری	نقشه حسن خانی	نقشه ستونی
نقشه دسته گلی	نقشه گوبلن	نقشه پته‌ای
اقتباسی از تاپستری و نقاشی رقص الهه	اقتباسی از نقاشی Antoine Watteau جشن سالانه ونیز	نقشه سرام

نقوش

نقوش قالی کرمان شامل حیوانات، پرندگان، گل، بوته‌های گل، بته، نقشمایه‌های انسانی، نقوش ختایی و اسلیمی و نقش‌های هراتی و کشمیری که از شال‌های قدیمی برگرفته بودند می‌شود. نقوشی برگرفته از طبیعت همچون: آسمان، کوه، سبزه (در نقش سبزیکار)، درخت‌های مختلف همچون سرو، حیوانات، پرندگان، گل‌ها و نقوش انسانی در اغلب طرح‌های کرمان استفاده شده است.

حاشیه

مانند سایر مناطق ایران قالی‌های کرمان نیز دارای حاشیه هستند گاه به صورت مرز بندی شده و گاه به صورت متداخل (شکسته) که تعداد آن‌ها در هر قالی ۳ الی ۷ حاشیه است (معمولا تعداد حاشیه فرد). حاشیه‌ها به صورت گردان هستند.

حاشیه بزرگ: تنوع حاشیه‌ها در قالی کرمان بسیار زیاد است نقوش گیاهی (انواع گل‌ها، بته‌ها و درخت‌ها)، جانوری (حیوانات و پرندگان)، انسانی (داستانی) و حتی کتیبه‌های خط نوشته را می‌توان در حاشیه‌های کرمان دید که در جدول زیر برخی از آن‌ها ارایه شده است.

حاشیه کوچک: حاشیه‌های کوچک و طره‌ها اغلب نقوش گیاهی هستند.

حاشیه بزرگ	حاشیه کوچک

طراحی و طراحان قالی کرمان

در گذشته کاغذ شطرنجی چاپی نبود و طراح باید طرح را به بزرگی قالی روی کاغذهای معمولی می‌کشید و آن را خط‌کشی می‌کرد. بنابراین می‌توان گفت حرفه طراحی قالی دارای فرآیندهای مختلف جدول‌کشی، طراحی اولیه، نقطه گذاری، رنگ‌آمیزی بوده است که با ورود کاغذهای شطرنجی توسط شرکت قالی شرق در کرمان برخی از آن‌ها از بین رفت. شغل طراحی معمولا به صورت خانوادگی بود و این کار را به فرزندان خود می‌آموختند تا هنر در خانواده باقی بماند و طرح‌ها حفظ شوند و کپی برداری صورت نگیرد. بلند آوازه‌ترین طراحان فرش کرمان از اعقاب نجف‌قلی شاهرخی بودند که در نتیجه بعضی رقابت‌های طایفه‌ای در اوایل قرن نوزدهم از بلوچستان به کرمان کوچیده بود. دو تا از هشت فرزند او به نام‌های عبدالحسین خان و محسن خان طراح فرش شدند. حسن خان و امیرخان، فرزندان محسن خان جا پای پدر گذاشتند. محسن خان و حسن خان شاهرخی شطرنجی نمودن نقشه‌ها و ایجاد سایه روشن‌های زیبا را ابداع نمودند. حسن خان پسرانی به نام‌های هاشم خان و محمدعلی خان داشت که هر دوی آن‌ها استاد طراحی فرش بودند. افراد دیگر این خانواده، احمدخان و باقرخان، پسران عبدالحسین خان و حسن خان و حسین خان پسران احمدخان نیز طراح فرش شدند. احمدخان شاگردان زیادی را تعلیم داد که هریک به نوبه خود استاد شدند که مشهورترین آن‌ها محمود ارجمند بود. از دیگر طراحان می‌توان به کاظم راد، شکرالله پاک گوهر، رضاخان زند، محمد سام، حسن رسولی و میرزا علیرضا مایل اشاره کرد.

تولیدکنندگان قالی کرمان

از تولیدکنندگان قدیم قالی کرمان می‌توان به احمد یزدان پناه معروف به دیلمقانی و محمد ارجمند کرمانی (ملقب به سلطان قالی) که فعالیت خود را از اواخر دوره قاجار در کرمان آغاز کرد اشاره کرد.
برادران رشیدفرخی، برادران اژدری و ژان تیمو یاناکی (فیلم مستندی به نام تیمو از ایشان تولید شده است) نیز از بزرگترین تولیدکنندگان قالی‌های قدیم کرمان بودند.
مصطفی کمال نیز از جمله بازرگانان ترک بود که بعد از مهاجرت به کرمان از حدود سال ۱۲۹۰شمسی وارد عرصه تولید قالی شد و شرکت طاوشانجیان را تاسیس کرد.
استاد حسینجان ابوالهادی، فتحی، نصیری و وزیری هم از مهم‌ترین تولیدکنندگان فعلی قالی کرمان هستند. اکثر قالی‌های راور کرمان دارای امضای بافنده یا شخصی است که فرش برای او بافته شده است.

پی نوشت

• تیمو: فیلم مستندی به نام تیمو تولید شده است که موضوع این فیلم سرگذشت قالی است که از تولیدی مردی یونانی به نام ژان تیمو یاناکی بیرون می‌آید و سرگذشت سه نسل از یک خانواده را روایت می‌کند.

شهین نعمتی دهکردی
کارشناس ارشد فرش دستباف

---

برای اطلاعات بیشتر درباره فرش‌های منطقه کرمان می‌توانید منابع زیر را مطالعه کنید:

– وین، آنتونی. ۱۳۹۷، سه شتران روانه به اسمیرنا تاریخچه کمپانی شرق، دوران جنگ و صلح در ترکیه، ایران، هند، افغانستان و نپال، ترجمه: آقاعباسی، یدالله. آقاعباسی، زهرا. انتشارات متن: تهران.
– یزدی‌زاده، طیبه، ۱۴۰۱، نغمه‌های قالی کرمان، انشارت عصرجوان: قم.
– به آذین، م.ا. (۲۳۵۶). قالی ایران. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
– زکریایی کرمانی، ایمان. شعیری، حمیدرضا. فروغی، شهرزاد (۱۳۹۱)، بررسی تاثیرات قدرت سیاسی بر تحولات فرش کرمان در عصر قاجار (با تاکید بر عصر نوزایی در فرش کرمان)، سال دوم، شماره چهارم.
– ژوله، تورج. ۱۳۹۲، شناخت فرش برخی مبانی نظری و زیرساخت‌های فکری، تهران، انتشارات یساولی.
– پورجعفری راوری، عباس. ۱۳۸۹، بررسی تاریخ معاصر فرش كرمان (راور). دانشگاه هنر.