فرش نایین، بهشتی به وسعت کویر

تاریخچه فرش نایین

نزدیکی حاشیه غربی دشت کویر در دویست کیلومتری شرق اصفهان شهر زیبای نایین قرار دارد. بناهای خشتی آن اولین چیزی است که به چشم می‌آید.

با پیشرفت صنایع نساجی در اروپا، صنعت عبا بافی نایین که از دیرباز موجود بود، رونق خود را از دست می­دهد و عبابافانِ نایینی همچون سایر مراکز پارچه باف مانند کرمان و کاشان، به بافتن قالی روی می­آورند یعنی از سال۱۳۲۰ه.ش قالی‌بافی عمومیت می‌یابد. با توجه یه اینکه صنعت عبابافی صنعتی ظریف است، قالی­های نایین با رجشمار بالا، گاهی تا ۹۰ رج در ۶٫۵ سانتی­متر هم می­رسد.

چون نایینی­‌ها به رشتن کلاف­های ظریف برای تهیه پارچه­های نازک و زبر عادت داشتند، چله­های قالیچه را طوری گذاشتند که در هر اینچ ۲۲×۲۲ گره به دست آمد و فرش‌هایی تهیه کردند که از لحاظ ریزبافت تا آن موقع در ایران نظیر نداشت. فرش‌های نایین به تهران حمل شد و در آنجا به عنوان ریزبافت‌ترین و یکی از بهترین فرش‌های ایران شناخته شد.

فرش‌های نایین در ابتدا مطابق نقشه‌های بختیاری و یزد و حتی اراک و به خصوص اصفهان بافته می‌شد ولی بعد از جنگ جهانی دوم، نقش و بافت مشخصی برای فرش‌های خود یافته و نقش‌های آن در مجموع طرح‌های ایرانی جای خاصی برای خود باز کرد. ولی حتی در این استقلال هنری نیز ریشه‌های همبستگی آن با شهر مادر یعنی اصفهان قطع نشد و تسلط طرح اصفهان در بافت این شهر به صورتی انکار ناپذیر و همیشگی باقی ماند.

طرح و رنگ فرش نایین

اصلی‌ترین طرح‌های مورد استفاده در فرش نایین، طرح‌های شناخته‌ شده‌ای نظیر : شاه عباسی، لچک و ترنج، بندی شاخ گوزن حیواندار، شاه عباسی افشان و بازوبندی است. استفاده مناسب از طرح‌های سنتی همراه با رنگ‌آمیزی خاص فرش‌های نایین، هویتی خاص و جهانی برای این فرش‌ها فراهم ساخته است.

همچنین از نقوش سنتی دیگری که از آن‌ها استفاده‌های هنرمندانه‌ای در فرش نایین شده است، میتوان به نقش شکارگاه، گلدانی، گل و مرغی، درختی یا جنگلی، گنبدی، سقفی، حاج خانمی، قابی، محرابی، محرمات، افشان، لچک ترنج، کتیبه‌ای و تاریخی اشاره کرد که تعدادی از این طرح‌ها نشان می‌دهند که تشابهات نگاره‌های آن‌ها با فرش‌های اصفهان غیر قابل انکار است میتوان گفت تأثیرپذیری طرح­های فرش نایین از طرح­های فرش اصفهان در کنار استقلال رنگ‌آمیزی کاملا مشهود است. چرا که یکی از وجوه مشخص کننده فرش‌های نایینی و سهولتی که در شناخت آن وجود دارد تاکید و اصراری است که رنگرزان آن در استفاده از گروه رنگ‌هایی با تنالیته سرد دارند. رنگ‌های دلخواه آن‌ها اغلب در زمینه‌ی سفید نخودی، فیروزه‌ای، آبی آسمانی، آبی سرمه‌ای، سبز مغز پسته‌ای، بژ و به ندرت قرمز بر روی فرش بازتاب می‌یابد. از دیگر ویژگی­‌های رنگ در قالی نایین، تضاد میان رنگ­‌های ملایم حاشیه و رنگ­‌های تیره متن را، می‌توان نام برد. در کل بافت بی­‌عیب، قرینه­‌سازی دقیق و استفاده از رنگ­‌های روشن و ملایم و عدم استفاده از تکنیک سایه‌روشن در رنگ آمیزی، از شاخصه­‌های فرش نایین است.

از طراحان قدیم و جدید قالی نایین می‌توان به شیخ حسن متولی، اخوان مفیدی، جهان مفیدی، رضا یوسف پور و..نام برد. همچنین استاد فتح الله حبیبیان نایینی، برادران مفیدی، حاج رضا قنبری، جلال بنده علی و…از مهمترین تولیدکنندگان معاصر قالی نایین می‌باشند.

ویژگی فرش­‌های نایین:

فرش‌های نایین با گره نامتقارن(فارسی) بافته می‌شوند و تعداد آن‌ها از سیصد هزار، تا یک میلیون گره در متر مربع تغییر می‌کند. البته گره جفتی نیز در فرش‌های آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. رجشمار رایج فرش‌های نایینی بین ۵۰ تا ۷۰ گره در هر ۵/۶ سانتی متر است. خبرگان فرش برای تعیین ظرافت(رجشمار) فرش‌های این شهر اصطلاحی به کار می‌برند که کاربرد آن فقط در مورد بافت‌های این شهر است، و آن واژه نایین چهارلا، شش لا و نایین نُه لا است. معیار خرید و فروش و ارزش فرش‌های نایین را عموما از تعداد لای نخ چله آن مشخص می‌کنند.

عدد مذکور بیانگر تعداد نخ تابیده شده برای تار فرش می‌باشد. به عبارتی فرش شش‌لای نایینی تار آن از تابیدن شش‌تار نخ بدست آمده است. به همین جهت نوع چهارلای آن ظریف‌تر و مرغوب‌تر است. نوع چهارلا کمیاب بوده و ظرافت تار و پود به حدی است که برای بافت، نیاز به سرپنجه‌های نازک و برای نقشه‌خوانی نیاز به بینایی قوی است.

تصویر۱: نخ ۹لا

مواد اولیه بافت قالی نایین عموماً از پشم و برای دورگیری گل‌ها و برگ‌ها از ابریشم استفاده می‌نمایند که به آن گل‌ابریشم می‌گویند. نوع چله‌کشی به صورت فارسی و پرداخت فرش و همچنین شیرازه بافی آن‌ها حین بافت انجام می‌شود. در فرش‌های نایین به جای استفاده از پشم‌های ضخیم، از کُرک استفاده می‌شود.

اندازه فرش‌های نایینی از پشتی تا حدود فرش‌های بزرگ و حتی فوق‌العاده بزرگ، که تنها بر اساس سفارش صورت می‌گیرد، تغییر می‌کند. اما اندازه‌های ۶ و ۹ متری متداول‌تر است.

ریحانه کثیری
کارشناس ارشد فرش دستباف

برای اطلاعات بیشتر درباره قالی نایین می­‌توانید منابع زیر را مطالعه کنید:

-ادوارز، سیسیل(۱۳۶۷).قالی ایران،ترجمه مهین دخت صبا،انجمن دوستداران کتاب.

-ژوله، تورج، (۱۳۸۱).“پژوهشی در فرش ایران”، انتشارات یساولی، تهران.

-نصیری، محمد جواد، (۱۳۷۴).“سیری درهنر قالیبافی ایران”، مؤلف، تهران.

-باباجمالی، فرهاد(۱۳۹۹). بررسی تطبیقی مشخصات فنی و ظاهری فرش نایین با فرش‌های نایین مهاجرت یافته.مجله هنرهای صناعی ایران.