ظهور یک شرکت

در دوره قاجار تقاضا برای خرید فرش‌‌های شرقی در اروپا و بازار نوظهور آمریکا افزایش یافت؛ چنان‌که تولیدکنندگان خرد ایرانی که تولید غیرمتمرکز و خانه‌به‌خانه داشتند توان تأمین تقاضای بازارهای جهانی را نداشتند. عکس: آنتوان سوریوگین

کم‌کم پای چند شرکت چندملیتی به ایران باز شد و در صنعت فرش سرمایه‌گذاری کردند و افزون بر سرمایه‌گذاری تولید، مدیریت و بازرگانی فرش ایرانی را نیز در مشت خود گرفتند. عکس: نشان کارخانه قالی‌بافی زیگلر

قاعدتاً تولیدکنندگان و بازرگانان داخلی که پیش‌تر برای خود دبدبه‌و‌کبکبه‌ای داشتند نیروی رقابت با انحصار، سرمایه‌ و حجم تولید شرکتی چندملیتی را نداشتند؛ ازاین‌رو یا ورشکسته شدند یا کار فرش را کنار گذاشتند یا ناگزیر به‌عنوان کارمندی حقوق‌بگیر به استخدام یکی از این شرکت‌ها درآمدند. عکس: شرکت تولیدکنندگان قالی شرق (OCM)، شعبه سلطان‌آباد اراک، دوره قاجار

دولت قاجار که هفده گوهر قفقاز و هرات و… را به بیگانه بخشیده بود از نظر توان اقتصادی و سیاسی در وضعیتی نبود که بتواند انحصار تولید و تجارت فرش را از دست بیگانگان بگیرد و اراده‌ای هم برای آن نداشت؛ بنابراین تولیدکننده، بازرگان، رنگرز، بافنده، ریسنده، چله‌کش و رفوگران و… ایرانی زمین خوردند

چارلز عیسوی در کتاب «تاریخ اقتصادی ایران» می‌نویسد که در دوره قاجار دستمزد کودکی قالی‌باف در تبریز دوازده قران در ماه بوده و دوازده قران هم پول ناهار از او کسر می‌شده است؛ به‌عبارت‌دیگر کل دستمزد بافنده با هزینه ناهار او برابر‌ی می‌کرده است

گاهی تبانی، بی‌کفایتی و قراردادهای نانوشته میان دولت و بیگانگان، کارآفرینان و نیروی کار داخلی را نیازمند نواله‌ای می‌کند که باید از دست بیگانه بستانند

ویلم ام. فلور در مدخل فرش‌های دوران پهلوی از دانشنامه ایرانیکا می‌نویسد: در نتیجه سیاست ایرانی کردن مؤسسات غربی به دست رضاشاه بود که شرکت‌های قالی‌بافی چندملیتی که در دوره قاجار به ایران آمده بودند ناچار می‌شوند مایملک خود را به «شرکت سهامی فرش ایران» واگذار نمایند

شرکت سهامی فرش ایران در سال ۱۳۱۴ خورشیدی به‌منظور تولید فرش‌های باکیفیت بالا بنیاد گذاشته شده بود. بسیاری از شرکت‌های غربی که پس از سقوط بازار بورس آمریکا در سال ۱۳۰۸ خورشیدی از ایران بیرون رفته بودند، بعدها که خواستند به ایران بازگردند، به سبب تأسیس شرکت سهامی فرش ایران تنها به‌عنوان خریدار فرش وارد شدند نه پیمانکار و سیاست‌‌گذار. همین امر و خلع‌ید از بیگانگان که به دست رضاشاه صورت گرفت، سرانجام منجر به صادرات انحصاری فرش به دست خود ایرانیان می‌شود

دکتر داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز