دست بافته‌های بلوچ

تاریخچه فرش بلوچ

دو حوزه اصلیِ شناسایی شده در ایران به عنوان سکونتگاه اقوام بلوچ، خراسان و سیستان است که بر خلاف آنچه گمان می‌رود قالیچه‌های بلوچ کار بلوچستان نیست بلکه کار چادرنشینانی است که در شمال خراسان در اطراف تربت‌حیدریه، تربت جام،کاشمر و سرخس مسکن دارند. مقدار کمی از این قالیچه‌ها هم در سیستان بافته می‌شود.

گروهي از طوایف بلوچ، همزمان با حکومت نادرشاه افشار از منطقه بلوچستان به خراسان كوچانده شدند تا در مقابل اقوام مهاجم تركمان و ازبک از مناطق مرزی شمال شرقي ایران دفاع نمایند. بعدها این قوم با دامداری و فرشبافي در این مناطق تثبيت شدند و حتي هنر بافندگي را به سبک بلوچ خراسان به ساكنين بومي منطقه انتقال دادند. گفته می‌شود قالی­های بلوچی از ترکمن­ها تأثیرگرفته و بر ترکمن­ها نیز تأثیر گذاشته است. بافته­های بلوچ خراسان بیشتر تحت تأثیر بافته­های سیستان و بافته­های خراسان و ترکمن است تا بلوچ.

امروزه مراكز بافت فرش بلوچ در بيشتر شهرها و روستاهای خراسان پراكنده است. اما مهمترین منطقه بافندگی قالی­های بلوچ در ناحیه خراسان رضوی (تربت حیدریه) است. بهلولی، بایزیدی، کلاه درازی، جان میرزایی، رحیم خانی، براهویی، سالارخانی، حسن زایی و جان بیگ (بلوچ‌های جدید) از قبایل عشایر بلوچ هستند.

متاسفانه در حال حاضر بافت قالي بلوچ نيز بسيار كاهش یافته و به بافندگاني ساكن در برخي روستاهای خراسان مركزی و جنوبي محدود شده است.

ویژگی­‌های قالیچه­‌های بلوچی

قالیچه بلوچی سبک وزن با ابعاد کوچک بافته می‌شود. کوچکترین آن‌ها به عرض ۸۰ تا ۹۰ و طول ۱۲۰ تا۱۴۰ سانتیمتر و قالیچه‌های بزرگتر به اندازه‌های تقریبی۱۰۰در۱۵۰ سانتی‌متر و دو ذرعی‌های آنها به ابعاد تقریبی ۱۱۰در۲۰۰ سانتی‌متر است.

قالیچه­ های بلوچ با دارهای بافندگی افقی یا زمینی تهیه می­شوند. اما اخیراً از دارهای عمودی نیز استفاده می‌شود. در گذشته تار و پود آن را از پشم سیاه رنگ استفاده می­کردند، اما امروزه از نخ برای این منظور استفاده می‌شود. هرچند که قدیمي‌ترین قاليچه‌های بلوچ، دو پود و با گره فارسي و تمام پشم بوده است. اما امروزه یک پودِ (پودنازک) است که می‌توان آن را از مهمترین ویژگی‌های قالیچه‌های بلوچی برشمرد. گره استفاده شده در این ناحیه به صورت نامتقارن(فارسی) زده می­شود. گلیم‌باف قالیچه­های بلوچی نسبتاً بلند است. شیرازه‌­ها عمدتاً با موی بز پیچیده می­شوند و بیشتر سیاه یا قهوه‌­ای تیره رنگ هستند(هرچند که در بافته‌های جدید و نوبافت آنها به تدریج و کاربرد پشم به جای موی بز روز به روز افزایش یافته است). از خرمهره، منگوله و صدف در تزیين شيرازه، گلیم‌باف و ریشه‌های قالی استفاده مي‌شود. همچنین رجشمار مورد استفاده در فرش بلوچ ۲۵تا ۴۰رج است.

  طرح فرش بلوچ

یکی از ویژگی‌های منحصر بفرد طرح فرش بلوچ، تکرار یک نقش مفرد در سراسر قالی است. در واقع در بيشتر نقشه‌ها، نقشمایه‌هایي مشخص به صورت واگيره‌ای منظم در سراسر قالي تکرار می‌شوند و نقشمایه‌های متن و حاشيه با یکدیگر ارتباط دارند. نقش‌های بلوچ هندسي بوده و از خطوط گردان استفاده نمي‌كنند، اما ممکن است خطوط منحني را با استفاده از خطوط مستقيم كوتاه در طرح‌ها بوجود آورند، سه اصل شبکه‌ای بودن، گل‌گونه بودن و تکراری بودن از ویژگي‌های طرح‌ها و نقوش قالی‌های بلوچ می‌باشد(تصویر۱). عرض حاشيه نقشه‌ها در بلوچ نسبتاً پهن است و تعداد حاشیه‌ها به طور معمول بيش از سه حاشيه مي‌باشد.

تصویر۱: طرح بوته جقه‌ای، در هر ردیف جهت بوته‌ها عکس جهت ردیف قبلی است، ابتدا و انتهای قالیچه گلیم‌باف با نقوش بلوچیِ بازوبندی و شانه تزئین شده‌اند و شیرازه با موی بز بافته شده است.

و اما یکی از طرح‌های قابل توجه در قالیچه‌های بلوچی که در سراسر جهان شناخته شده‌اند قالیچه‌های سجاده‌ای، که انعکاسی از محراب است. معمول‌ترین نقشمایه بنیادین آن درختي با شاخه‌های منشعب افقي است كه عموماً در طرفين محور اصلي است.

در مسير هر شاخه یا در پایان آن نقشمایه هندسي كه به برگ شباهت دارد نقش بسته است. این نقشمایه برگ بيدی یا برگ تاكي نام دارد و همانطور كه از عنوان آن آشکار است از برگ درخت بيد گرفته شده است.

لچکي‌های منتظم فوقاني در طرفين محراب نيز فضاهای دیگری هستند كه بواسطه نقشمایه‌های موجود در آن‌ها با محراب متناسب بوده كه عبارتند از:

-نقش دست انسان

-نقوش گیاهی

-تلفیق نقوش گیاهی و دست انسان

-نقوش نوشتاری

نقشمایه دست در فضای لچکی‌های بالای محراب خصوصاً به واسطه جهت صحیح انگشتان در آن‌ها جایگاه گذاشتن دو دست نمازگزار در ادای عمل سجده را موکد نموده است. این نقش که پنجه اکبر نامیده می‌شود، در بیشتر قالیچه‌های سجاده‌ای نمایان است.(تصویر۲)

تصویر۲: قالیچه محرابی بلوچ با طرح برگ تاکی و دست

عمده‌ترین و در عین حال شناخته‌ترین طرح‌های قالیچه‌های بلوچ که به صورت ذهنی بافته می‌شوند و به همین نام‌ها نیز شهرت یافته‌اند عبارتند از: کلاه دراز یا کلاه بلند، سه خشتی، گاو و برج، سنگ چولی، گل شفتالو، فتح الله خانی،یعقوب خانی، مددخانی، علی اکبرخانی،گوزنی، چشمه گل و دختر قاضی.

رنگ فرش بلوچ

بهترین رنگ­هایی که توسط عشایر بلوچ استفاده می‌شود عبارتند از: نیل پرطاووسی برای انواع آبی، روناس برای رنگ سرخ و قرمز، پوست گردو برای مایه­های شتری، برگ درخت بید برای زرد، سبز، درخت بید و نیل پرطاووسی- نارنجی، حنا. رنگرزهای بلوچی معمولاً برای تثبیت رنگ­ها از زاج سفید استفاده می­کنند و برای رنگ سیاه از پشم سیاه استفاده می­کنند اما معمولاً آن را با نوعی مردار سنگ که دارای آهن است و در محل آن را مک می­نامند رنگ می­کنند. امروزه در بلوچ قرمز آنیلی رواج یافته است.

رنگ تیره قالیچه­های بلوچ که قرمز سیر، آبی سیر و متوسط و سیاه هست از مشخصه آن است. برای خطوط اصلی طرح از رنگ سیاه،  برای نقوش کوچک­تر از رنگ سبز یا شتری و از رنگ سفید در حاشیه­های باریک­تر زیاد استفاده می­کنند. استفاده از رنگ‌های شیمیایی که باعث درخشندگی کاذب می‌گردد نیز، از دیگر مشخصه‌های قالیچه‌های بلوچ است.

ریحانه کثیری

کارشناش ارشد فرش دستباف

برای اطلاعات بیشتر درباره قالی بلوچ می­توانید منابع زیر را مطالعه کنید:

-ادوارز، سیسیل(۱۳۶۷).قالی ایران،ترجمه مهین دخت صبا،انجمن دوستداران کتاب.

-بصام، سیدجلال الدین و همکاران(۱۳۸۳).رویای بهشت (هنر قالی­بافی ایران)،تهران:اتکا.

-ژوله، تورج، (۱۳۸۱).“پژوهشی در فرش ایران”، انتشارات یساولی، تهران.

-نصیری، محمد جواد، (۱۳۷۴).“سیری درهنر قالیبافی ایران”، مؤلف، تهران.

-احمدی پیام،رضوان.(۱۳۹۴). طرح و نقش قالیچه‌های سجاده‌ای بلوچ خراسان. همایش ملی فرش دستباف خراسان جنوبی. دانشگاه بیرجند.

-فروغی‌نیا،مریم.شاهسوار،مرتضی(۱۳۹۴). بررسی تطبیقی ویژگی‌های ساختاری و طرح فرش بلوچ خراسان و فرش سیستان. همایش ملی فرش دستباف خراسان جنوبی. دانشگاه بیرجند.