چرا فرش دستباف گران است؟

این رایج‌ترین پرسشی است که مردم هنگام خرید فرش دستباف می‌پرسند: چرا فرش دستباف این‌قدر گران است؟

اما آیا فرش دستباف واقعاً گران است؟ با این پرسش ارزش یک اثر هنری به ابزاری صرفاً کاربردی فروکاسته می‌شود. فرش‌های دستباف خوب، به‌خصوص فرش‌های عتیقه، بسیار فراتر از ابزاری برای چیدمان خانه هستند. آنها ترکیبی از ماه‌ها و شاید سال‌ها کار سخت، هنر و ظرافت استادانه‌اند که هزاران سال سنت و فرهنگ را پشت سر دارند. بیایید به برخی از عوامل مؤثر بر قیمت فرش دستباف نگاهی بیندازیم و ببینیم که چرا فرش این‌قدر گران است.

هنرمندان فرش مانند دیگر هنرمندان جهان، سال‌ها زیر نظر استادان کار و تمرین کرده‌اند تا به اوج رسیده‌اند؛ بنابراین شما به‌جای اینکه میلیون‌ها دلار برای اثری از پیکاسو بپردازید می‌توانید با چند هزار دلار اثری هنری در همان تراز داشته باشید. نخست باید بدانید که فرش دستباف تفاوت چشمگیری با فرش ماشینی دارد. دو فرش دستباف گرچه ممکن است از نظر طرح، نقش، رنگ و فنون بافت به هم شباهت داشته باشند اما هرکدام یک اثر هنری منحصربه‌فرد هستند. زیرا هر فرش دستباف همان‌طور که از نامش پیداست با دست بافته می‌شود و تک‌تک گره‌های آن با دست‌های انسان زده می‌شود. همچنین همه مراحل اولیه پیش از بافت مانند چیدن پشم و پنبه یا آماده‌سازی ابریشم، ریسیدن و رنگرزی الیاف با دست‌ انسان انجام می‌شود و هر گره تصمیمی آگاهانه از سوی بافنده است. این باعث می‌شود فرش بسیار بیشتر از یک‌تکه پارچه ساده باشد. فرش دستباف حاصل خلاقیت و توسعه شخصیت طراح و بافنده است.

ارزش فرش را عواملی گوناگون تعیین می‌کند. یکی از رایج‌ترین موارد تراکم گره یا رج‌شمار است که به تعداد گره‌ها در هر اینچ مربع یا هفت یا شش‌ونیم سانتی‌متر اشاره دارد. تراکم گره به این سبب مهم است که هم ظرافت فرش دستباف را بالا می‌برد هم مدت ‌زمان بافت فرش را طولانی‌تر می‌کند.

تعداد گره‌ها به دلایل دیگری نیز مهم است؛ زیرا به طراح و بافنده اجازه می‌دهد فرشی ببافند که جزئیات نقوش بیشتری داشته باشد نسبت به فرشی با تعداد گره کمتر. برای نمونه یک تصویر گرافیکی با تعداد پیکسل بالاتر را با تصویر دیگری با تعداد پیکسل‌های پایین‌تر مقایسه کنید. وضوح کدام یک بیشتر است؟ هر چه تعداد پیکسل در هر واحد شمارش (اینچ یا سانتی‌متر) بیشتر باشد وضوح تصویر بالاتر است. در فرش دستباف نیز چنین است.

تعداد بالای گره‌ها به هنرمند این امکان را می‌دهد تا بیانگری بیشتری داشته باشد، به‌وضوح بالاتری دست یابد و سایه و جزئیات بیشتری را درآورد. کاری که با تعداد گره‌های کمتر امکان‌پذیر نیست. البته فرش‌های درشت‌باف ویژگی‌های زیباشناسانه خود را دارند؛ اما فرش‌هایی که تعداد گره بیشتری دارند مواد اولیه بیشتری نیز در آنها به‌کاررفته است؛ بنابراین قیمت بیشتری خواهند داشت.

فراتر از تعداد گره‌ها، نقش‌ونگار فرش، نوآوری در طرح، رنگ‌های استفاده شده و اگر طراح فرش شناخته شده باشد، همه به ارزش یک فرش دستباف می‌افزایند. افزون بر این، در فرش‌های عتیقه باید قدمت آنها را هم در نظر گرفت. البته همه فرش‌های کهنه ارزشمند نیستند و این قانون شامل همه آنها نمی‌شود. عتیقه بودن اصول خودش را دارد. به عبارتی هزار نکته باریک‌تر ز مو اینجاست! برای مثال در ژوئن ۲۰۱۳، فرشی ایرانی که در سده ۱۷م بافته شده بود به قیمت ۳۳٫۷ میلیون دلار در حراج ساتبی فروخته شد و لقب گران‌ترین فرش دستباف جهان را به خود اختصاص داد.

متغیرهایی مانند قدمت، طرح، نقش، رنگ، منشأ تاریخی و جغرافیای بافت در ارزش آن نقش بازی کردند. این فرش در واقع قطعه‌ای کمیاب است و فرش‌هایی ازاین‌دست گنجینه‌های جهانی به شمار می‌آیند که به‌اندازه هر اثر باستانی دیگری ارزشمندند. حتی قیمت‌گذاری برای عتیقه‌ای مانند این دشوار است.

در ژوئن ۲۰۱۳، فرشی ایرانی که در سده ۱۷م بافته شده بود به قیمت ۳۳٫۷ میلیون دلار در حراج ساتبی فروخته شد و لقب گران‌ترین فرش دستباف جهان را به خود اختصاص داد

ارزش هنری فرش‌های دستباف خوب بیشتر از پولی است که بابت آن می‌پردازید. بافت یک فرش کوچک‌ ممکن است چندین ماه طول بکشد. یعنی بافنده روزی ۷ تا ۸ ساعت روی آن کار کرده است. به این نکته اضافه کنید همه کوششی را که برای مراقبت از گوسفند، پرورش پنبه، یا لیف ابریشم می‌شود. در مرحله بعد، فرایند پرزحمت ریسندگی الیاف و رنگ کردن آنها است. اخیراً این فرایند مکانیزه شده است، اما در بسیاری از فرهنگ‌های سنتی قبیله‌ای، هنوز با استفاده از دوک دستی انجام می‌شود. با استفاده از این روش تقریباً ۷ تا ۸ ساعت ریسندگی برای انجام یک ساعت بافت نیاز است.

بافت فرشی با اندازه بزرگ تا دو سال طول می‌کشد و برای بافت برخی از فرش‌ها هیچ تعطیلاتی برای بافندگان وجود ندارد و آنها هر روز و گاهی شبانه‌روز به‌صورت نوبتی فرش می‌بافند. سریع‌ترین قالی‌بافان می‌توانند حدود ۶ گره در دقیقه بزنند که ۳۶۰ گره در ساعت است، اما بافندگانی با چنین مهارتی نادر هستند. به طور متوسط، یک فرش به‌اندازه اتاقی ۹×۱۲ اینچ با ۵۰۰ گره در هر اینچ مربع (که کیفیتی متوسط است) به ۴ تا ۵ بافنده نیاز دارد که ۶ ساعت در روز به مدت ۶ روز در هفته و حدود ۱۴ ماه کار کنند. یعنی بیش از ۱۲۰۰۰ ساعت کاری برای بافت فرشی با کیفیت متوسط.

در مقام مقایسه، ماشین‌های تولید فرش ماشینی می‌توانند روزانه چند صد مترمربع فرش تولید کنند. دلیلی که سبب می‌شود فرش‌های ماشینی بسیار ارزان‌تر از فرش‌های دستباف باشند همین تولید سریع آنها است، اما فراتر از آن فرش‌های ماشینی فاقد هنر، کار دست و همه آن چیزی هستند که فرش دستباف می‌تواند برای شما به ارمغان بیاورد.

کسانی که می‌پرسند چرا فرش دستباف این‌قدر گران است، به این فکر کنند که چه مراحلی برای بافت فرش دستباف طی می‌شود. گرچه فرش‌های عتیقه گران‌تر از فرش‌های نو هستند، اما این بدان معنا نیست که فرش‌های نوباف ارزش هنری ندارند.

فرش‌های عتیقه استادانی مانند محتشم، حاج جلیلی، ابوالقاسم کرمانی به‌اندازه آثار نقاشان معروفی چون ماتیس، پیکاسو و ونگوگ اهمیت دارند. هنرمندان فرش مانند دیگر هنرمندان جهان، سال‌ها زیر نظر استادان کار و تمرین کرده‌اند تا به اوج رسیده‌اند؛ بنابراین شما به‌جای اینکه میلیون‌ها دلار برای اثری از پیکاسو بپردازید می‌توانید با چند هزار دلار اثری هنری در همان تراز داشته باشید.

در مقایسه با سایر آثار هنری، فرش‌ها نسبتاً ارزان هستند و همان‌طور که می‌بینید، حتی تولید آنها گاه گران‌تر از قیمت فروش آنهاست. به هر روی دنیای هنرهای زیبا شگفتی‌های بسیاری دارد. در سال ۲۰۱۹، خرگوشی از جنس استیل ضدزنگ با ارتفاع سه فوت که شبیه بادکنک اسباب‌بازی کودکانه بود، در حراج کریستی به قیمت ۹۱ میلیون و ۷۵ هزار دلار فروخته شد. این موضوع شگفتی و تحسین منتقدان هنری را برانگیخت. جالب است که بدانید، جف کونز سازنده این اثر، بسیاری از مجسمه‌هایش را خودش نمی‌سازد. او گروهی دارد که کار را برایش انجام می‌دهند و کونز فقط بر روند کار نظارت می‌کند و پس از پایان امضای خود را پای اثر می‌زند. بااین‌همه، زمانی که فرشی صفوی که فقط یک نمونه از آن در جهان وجود دارد، در حراجی به قیمت ۳۴ میلیون دلار فروخته شد برخی منتقدان هنر آن را غیرمنطقی و ظالمانه اعلام کردند!

خرگوشی از جنس استیل ضدزنگ با ارتفاع سه فوت که شبیه بادکنک اسباب‌بازی کودکانه بود، در حراج کریستی به قیمت ۹۱ میلیون و ۷۵ هزار دلار فروخته شد

فرش از مهم‌ترین اقلامی است که برای خانه خود می‌خرید. یک فرش خوب رنگ و گرما به خانه شما می‌آورد و آن را به پناهگاهی آرام تبدیل می‌کند. خرید فرش، خرید اثر هنری است. وقتی قیمت فرش دستباف را با دیگر آثار دنیای هنر مقایسه می‌کنید، درمی‌یابید که فرش اصلاً گران نیست.

نویسنده: امری شواترز
ترجمه: داود شادلو