فرش‌های بِسارابی همه جا را گُل گلی می‌کنند

بِسارابیا  (Bessarabia) ناحیه‌ای در جنوب شرقی اروپا، در شمال کوه­‌های قفقاز در جنوب غربی روسیه که از جنوب با رومانی و از شرق با دریای سیاه همسایه است و بین رودهای پروت و دنیستر واقع شده است. مرکز آن شهر کیشینیوف بود ولی اکنون بین کشورهای مولداوی و اوکراین تقسیم شده است. فرش‌های بِسارابی متعلق به منطقه بِسارابیا بسته به شرایط سیاسی بخشی از رومانی، مولداوی و اوکراین بوده است؛ از سال ۱۸۱۲ تا۱۹۱۸ در قلمرو روسیه بود و بین سال‌های ۱۹۱۸ تا ۱۹۴۰ بخشی از رومانی بود و از سال ۱۹۴۰ تا ۱۹۹۱ در اتحاد جماهیر شوروی بود و از سال ۱۹۹۱ مولداوی و اوکراین استقلال خود را اعلام کردند و بسارابیا تقسیم شد.

فرش‌های بِسارابی متعلق به منطقه بِسارابیا بسته به شرایط سیاسی بخشی از رومانی، مولداوی و اوکراین بوده است حدود دو سوم از بسارابیا در داخل مولداوی امروزی قرار دارد که منطقه بودجاک اوکراینی منطقه ساحلی جنوبی و بخشی از استان چرنوتسی اوکراین منطقه کوچکی در شمال را پوشش می‌دهد. لهجه مولداوی رومانیایی توسط اکثریت مردم بسارابیا صحبت می‌شود. امروزه پس از اوکراینی‌ها، بلغارها دومین جامعه بزرگ در بسارابیا هستند. افرادی که در این منطقه زندگی می­کنند چغندر قند، گل آفتابگردان، گندم، ذرت، تنباکو، انگور شراب، میوه و همچنین گاو و گوسفند پرورش می‌دهند. پیشه اصلی در منطقه کشاورزی است.

طبق توضیحات سنتی، نام بسارابیا (Basarabia در رومانیایی) از والاچی سلسله بصاراب، که گفته می‌شود در قرن ۱۴ بر قسمت جنوبی این منطقه حکومت می‌کرد، گرفته شده است اما برخی محققان این نام‌گذاری را رد می‌کنند و ادعا می‌کنند:

• در ابتدا نام مشخصی نداشته و توسط  نقشه‌برداران غربی این نام‌گذاری انجام شده است.
• اولین بار در اواخر قرن هفدهم در منابع محلی مورد استفاده قرار گرفته است.
• ایده‌ای که این منطقه به مناطق مولداوی نزدیک به دریای سیاه اشاره دارد، صریحاً به عنوان یک ابهام نقشه نگاری توسط تاریخ نگار اولیه مولداوی میرون کاستین رد شد.
• ابهام ممکن است توسط نقشه نویسان قرون وسطی غربی ایجاد شده باشد و برداشت‌های معاصر لهستانی که والاشیا را به اشتباه تفسیر می‌کنند بسارابیا، به عنوان اشاره به یک سرزمین جداگانه بین والاشیا و مولداوی.
  مطابق با نظر دیمیتری کانتمیر، نام بسارابیا در اصل فقط به بخشی از قلمرو جنوب دیوار فوقانی تراژانیک، یعنی منطقه‌ای فقط کمی بزرگ‌تر از امروز بوداک اطلاق می‌شود.

قالی‌ها و فرش‌های بِسارابیا (Bessarabian rugs) نامی است که معمولاً به فرش‌ها با تکنیک پرزدار و گلیم داده می‌شود که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم از استان‌های روسیه و همچنین کشورهای اوکراین و مولداوی(Moldova) سرچشمه می‌گیرد. «بِسرابیان» به طور کلی برای توصیف فرش‌های دستباف لهستانی، رومانیایی و بلغاری نیز استفاده می‌شود. برخی از کارشناسان فرش‌های تخت بافت (گلیم) را به ‌عنوان بِسارابی و فرش‌های پرزدار با گره را به‌ عنوان اوکراینی طبقه‌بندی می‌کنند. بِسارابیا خاستگاه گلیم‌هایی مشابه گلیم‌های مولداوی است. برخی از آن‌ها دارای کتیبه هستند، کتیبه‌های روی گلیم‌های بِسارابی به الفبای سیریلیک است.

قالیچه‌های آنتیک بِسارابی با دو تکنیک پرزدار و گلیم از زیباترین فرش‌هایی هستند که در اروپا تولید شده است. بسیاری از گلیم‌های بِسارابی در اواخر قرن ۱۸ و اوایل قرن ۱۹ بافته شده‌اند. طرح‌ها اغلب گل‌دار با نقوش ظریف و تنالیته رنگی خاکی هستند.

این سبک تأثیرپذیری فرانسوی و شرقی را نشان می‌دهد. قالیچه‌های بِسارابی تقریباً همیشه تخت (گلیم) بافته می‌شوند. بافنده روی یک دار چوبی شبیه داری که برای قالی آبوسون استفاده می‌شود آن را می‌بافد.

قالی پرزدار بِسارابی کمیاب و بسیار ارزشمند است. فرش‌های بِسارابی مانند فرش‌های Savonnerie یا Aubusson قاعده‌مند نیستند. بیشتر گلیم‌های بِسارابی گل‌دارهستند در حالی که برخی دیگر ممکن است بیشتر دارای نقش‌های هندسی باشند.

فرش بِسارابی از بسیاری جهات با فرش‌های قدیمی ایرانی تفاوت دارد. به طور مثال، بر خلاف قالی‌های ایرانی، قالی‌های بِسارابی را نمی‌توان با توجه به نحوه بافت قالی‌ها در یک منطقه طبقه‌بندی کرد. در بازار، بافت این قالي‌‌ها فقط یک سرنخ کلی مي‌دهد كه روستایی یا شهری باف هستند اما تمام ویژگی‌های دیگر نادیده گرفته شده و یک طبقه‌بندی نامرتبط در نظر گرفته شده و برای همه قالی‌ها و فرش‌های بافته شده اصطلاح کلی‌ «بِسِرابیان» به کار می‌رود.

فرش‌های آنتیک بِسارابی با تکنیک تاپستری و پرزدار جایگاهی منحصر به فرد در میان فرش‌های اروپایی دارند. آن‌ها در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم تحت حکومت عثمانی جدید ترکیه در منطقه‌ای مطابق با بلغارستان و رومانی امروزی تولید شدند و بین قالی‌های اروپایی و شرقی سرآمد شدند.

 کارگاه تاپستری سلطنتی روسیه جایی بود که فرش‌های رومانیایی تولید می‌شدند و این کارگاه توسط کسی جز پتر کبیر ایجاد نشده بود. او پس از بازگشت از انگلستان و فرانسه، کارگاه تاپستری سلطنتی روسیه را تأسیس کرد. او برای برپاکردن این کارگاه از فرش‌های پرزرق و برق باشکوه Aubusson، قالی‌های Savonnerie و فرش‌های Axminster که در خارج از کشور دیده بود، الهام گرفت.

 زمانی که در اروپا بود فرش‌های زیبا او را شگفت زده کرده بود درحالی که، قبلاً توجه هم‌عصران روسی‌اش را به خود جلب کرده بود و واردات آن‌ها باعث خروج پول از روسیه می‌شد. به همین دلیل کارگاه تاپستری سلطنتی روسیه به عنوان یک محل کپی برداری از فرش‌های فرانسوی و انگلیسی پتر کبیر و اشراف روسی شد. تقاضا برای این فرش‌های مجلل زیاد شد و کارگاه‌های بیشتری در روستاها ایجاد شد. این منطقه جایی است که این قالی‌ها نام بِسارابیان را گرفتند.

قالیبافان بِسارابی مردمانی روستایی بودند که سلیقه روستایی داشتند. اگرچه آن‌ها موظف بودند که نقش‌های پیچیده فرش‌های اروپایی (انگلیسی و فرانسوی) را تکرار کنند، اما خصیصه منحصر به‌فرد روستایی خودشان را به نقش‌ها و طرح‌های قالی‌های اقتباسی اضافه می‌کردند. این نگاه سنتی یا عامیانه‌تر به الگوهای اروپایی باعث شد که فرش‌ها ساده و بومی شوند. و این امر موجب شده امروزه گلیم‌های بِسارابی همچنان مورد پسند سلیقه مدرن امروز باشند.

در دهه ۱۷۰۰، سبک نئوکلاسیک در اروپا محبوبیت یافت و مورد ستایش دربار کاترین کبیر که بیش از هر زن دیگری در تاریخ روسیه بر روسیه حکومت کرد، قرار گرفت. بسیاری از گلیم‌های بِسارابی که در این کارگاه تولید شده بودند دارای عناصر نئوکلاسیک بودند. کارگاه‌های قالی‌بافی که این قالی‌های بِسارابی آنتیک رومانیایی باشکوه را می‌بافتند و در استان‌ها برپا شده بودند از محبوبیت سبک نئوکلاسیک اطلاع داشتند، اما به جای آن ترجیح دادند فرش‌های خود را به‌طور بی‌قاعده مانند بافندگان روستایی در کارگاه اجرا کنند. گلیم‌های بی قاعده‌ی بِسارابی که در این کارگاه‌های استانی بافته می‌شد، عناصر نئوکلاسیک و عامیانه را در هم می‌آمیخت.

تمامی دستبافته‌های بِسرابیا دارای تزئینات زيادي هستند و بی شباهت به قره باغ‌های قفقاز نيستند، بسیاری از طرح‌هايي که در فرش‌های بِسارابی بافته مي‌شود، دارای نقش مایه گل رز یا همان گل فرنگ(farangi gul) یا رز کلم (cabbage rose)هستند. نقش مایه گل رز یکی از نقش‌های رایج در فرش‌های شرقی است؛ در قالی‌های ترکی سبک مجید، گلیم‌ها و قالی‌های سنه و سایر مناطق ایران و قالیچه‌های قره باغ قفقاز این نقش مایه برجسته است. همچنین دسته‌ها و تک گل رز در فرش‌هایAubusson وSavonnerie نیز رایج است.طرح‌ها معمولاً در پس‌زمینه‌ای با رنگ مشکی یا قهوه‌ای دیده مي شوندکه با نگاه طبيعت‌گرایانه غربي اجرا شده‌اند. برخی از قطعات، به‌ویژه تخت بافت‌ها، مشابه به فرش‌های سبک گلیم‌های ترکی آناتولی بافته می‌شوند اما با پالت رنگ مخصوص بِسارابیا. بهترین فرش‌های بِسارابی در قرن هجدهم در کارگاه تاپستری سلطنتی روسیه تولید شد.

در طرح‌های گل‌دار نقوش بصورت کاملا گردان هستند و اغلب دارای یک حاشیه گل و برگ و گاهی همراه با فرم‌های چدنی هستند و در برخی موارد بصورت قاب، زمینه را پر می‌کنند. می‌توان تاثیر پذیری طرح‌ها از سایر مناطق را در قالی‌های ایران دید و مشابه این طرح‌ها را در برخی مناطق می‌توان یافت؛ طرح ترنج‌دار (مشابه آن طرح جنگلی فرادنبه، شرابه و طرح گل پتویی فرادنبه)، طرح قاب قابی (مشابه طرح واگیره‌ای قاب آینه فرادنبه و گل میرزا علی سنه) و بصورت واگیره‌ای، دسته گل‌ها بصورت منفصل (مشابه طرح  موسی خانی اسفندقه افشار کرمان، گلفرنگ سنه و گلفرنگ فردانبه) و متصل که در زمینه تکرار شده‌اند.

رومانی

تولید فرش مدرن در رومانی توسط پناهندگان ارمنی پس از جنگ جهانی اول آغاز شد. در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰، کارگاه‌هایی در رومانی، کپی‌های خوبی از فرش‌های پرزدار قفقازی و ترکی می‌بافتند. این کپی‌ها آنقدر دقیق بودند که برخی از آن‌ها به عنوان نمونه‌های اصیل توسط موزه‌های بزرگ خریداری شدند. بطور قابل توجهی بافت قالی‌های پرزدار برای صادرات در حدود سال ۱۹۵۰ آغاز شد و با کاهش تعرفه‌های ایالات متحده در سال ۱۹۷۵ به طور قابل توجهی افزایش یافت.

قالی‌ها بواسطه تعاونی‌ها در مناطق مختلف با طرح‌های ایرانی، ترکی و قفقازی با کیفیت متفاوت بافته می‌شدند و از دارهای بافندگی فلزی استفاده می‌کردند. این دارهای بافندگی باعث می‌شود قالی با شکل‌های بسیار منظم و بافتی منسجم و مرتب تولید شود. تراکم گره‌ها بسته به منطقه بین ۲۵ تا ۲۰۰ گره در هر اینچ مربع متغیر است. بطور متداول از گره نامتقارن برای طرح‌های ایرانی و گره متقارن برای طرح‌های ترکی و قفقازی استفاده می‌شود. فرش‌ها بر مبنای پشم یا پنبه بافته می‌شوند. گلیم‌های رومانی با تکنیک بافت چاکدار و با زمینه‌ای گل‌دار که با رنگ‌هایی درخشان و بر گرفته از زندگی روستایی رنگرزی شده‌اند، بافته می‌شوند. طرح این گلیم‌ها هندسی یا استلیزه است و یا فوق‌العاده واقع‌گرایانه و طبیعی. بسیاری از گلیم‌های رومانیایی از پودهای تکمیلی(supplementary eccentric wefts) استفاده می‌کنند و این اجازه می‌دهد تا نقوش گل و حیوانی که در این بافته‌ها استفاده می‌شود، طبیعی‌تر نمایان شود. برخی از نمونه‌های قدیمی‌تر، تفسیرهای بومی از پیکره‌های انسان را نشان می‌دهند. به طور معمول، رنگ زمینه با رنگ حاشیه‌های کنار در تضاد است. گلیم‌های قدیمی تماما پشمی هستند در حالی که محصولات امروزی پودهای پشمی روی تارهای پنبه‌ای بافته می‌شوند. در حال حاضر حجم زیادی از گلیم رومانیایی وارد آمریکا می شود. طرح‌ها تغییریافته نقوش سنتی با رنگ‌های پاستلی غیر سنتی هستند. قدیمی‌ترین گلیم تاریخ رومانیایی در سال ۱۷۸۹ بافته شده است، اما تاریخ گلیم‌بافی در این حوزه قدمت بیشتری دارد. گلیم‌های رومانیایی تحت تاثیر دوره حکومت ترک‌ها که از قرن شانزدهم آغاز شد، بوده است. طبقه‌بندی آن‌ها عبارت است از Braila، Bran، Bras¸ov، Buchares¸ti، Dorna، Harmon، Milcov، Mureoe، Olt و Postavarul .

گلیم‌ها (به رومانیایی scoarta) در خانه‌های روستایی‌ها به عنوان رومیزی، روتختی و دیوارکوب استفاده می‌شد و فقط خانواده‌های ثروتمندتر از آن‌ها به عنوان کف‌پوش استفاده می‌کردند.

مولداوی

مولداوی از غرب با رومانی و از شمال شرقی تا جنوب با اوکراین همسایه است. مولداوی کشوری محصور در خشکی در اروپای شرقی است که بین رومانی و اوکراین واقع شده است. بیشتر مولداوی در دوره بین جنگ‌ها بخشی از رومانی بود، دو سوم مولداوی‌ها اصالت رومانیایی دارند و مردم دو کشور سنت ها و فرهنگ عامه مشترک دارند، از جمله نام مشترک واحد پول (لئو مولداوی و لئو رومانیایی). زبان رسمی مولداوی رومانیایی است. جمعیت بیش از حد روستایی منجر به کاهش قدرت چانه‌زنی نیروی کار است و مانع صنعتی شدن آن شده است اما بواسطه داشتن تاکستان‌های انگور یازدهمین کشور بزرگ تولید کننده شراب در اروپا است. با توجه به کتاب گینس مجموعه شراب مولداوی با تقریبا ۲ میلیون بطری، بزرگترین مجموعه شراب در جهان است. همچنین مولداوی منبع گلیم است، نقوش گلیم‌ها بیشتر هندسی و انتزاعی هستند اما در برخی طرح‌ها با استفاده از پودهای تکمیلی(supplementary eccentric wefts)، گردان‌تر می‌شوند. طرح‌هایی چون درخت زندگی، همراه با نمادهایی برگرفته از کتاب مقدس، پرندگان، گل‌ها و… در بافته‌ها دیده می‌شود. معمولاً گلیم‌ها با زمینه سبز، قهوه‌ای، خاکستری یا سیاه و طرح‌ها و نقوش گل‌دار به رنگ‌های قرمز، صورتی یا ارغوانی هستند. برخی از قطعات دارای تاریخ هستند یا دارای کتیبه‌هایی با استفاده از الفبای لاتین هستند. منسوجات و لباس‌های خانگی گلدوزی شده زیادی در این منطقه است.

در تصویر۲ چراغ و درخت کیهانی در محراب هر دو از نمونه‌های سنتی ترکی برگرفته شده‌اند.

شهین نعمتی دهکردی
کارشناس ارشد فرش دستباف

*Bessarabian rugs

*والاچیا(Wallachia) یک منطقه تاریخی و جغرافیایی در شمال دانوب پایین و کارپات‌های جنوبی یا آلپ ترانسیلوانیا ( گروهی از رشته کوه در جنوب رومانی) در رومانی است.

* سلسله بسراب، رادونگرو (بساراب اول)  بنیانگذار افسانه‌ای سلسله بساراب والاچیا بود و نوادگان باساراب حداقل به مدت دو قرن بر والاچیا حکومت کردند.

*دیوار تراژان فوقانی نام مدرنی است که به استحکاماتی در منطقه مرکزی مولداوی مدرن داده شده است.

*خط سیریلیک (Cyrillic) یا آزبوکا یک خط الفبایی است که در سراسر اوراسیا به عنوان نوشتار ملی در کشورهای مختلف اسلاو، ترکی، مغولی و ایرانی زبان در جنوب شرق و شرق اروپا، قفقاز، آسیای میانه، شمال و شرق آسیا مورد استفاده است.

* الفبای لاتین (Latin alphabet) که از آن با عنوان الفبای رومی نیز یاد می‌کنند رایج‌ترین سیستم نوشتاری الفبایی در جهان است که الفبای استاندارد زبان انگلیسی و غالب ملل اروپایی و مناطقی که اروپائیان در آن سکونت دارند می‌باشد.

* supplementary eccentric wefts پودهای تکمیلی اضافی ناپیوسته که عمود بر تار نیستند، بلکه در زاویه‌ای نسبت به تار حرکت می‌کنند. اگر پود تکمیلی برداشته شود، گلیم یکپارچگی خود را از دست نمی‌دهد.

*قالی‌های ترکی سبک مجید: سلطان عبدالمجید عثمانی در سال‌های ۱۸۶۱-۱۸۳۹ سلطنت کرد. او به فرهنگ اروپایی بسیار آشنا بود، به مد اروپایی لباس می‌­پوشید و کاخ­‌های خود را به سبک فرانسوی تزئین می‌­کرد. صمیمیت زیاد عثمانی­‌ها با پادشاهان فرانسوی به تبادل هنری بین دو ملت منجر شد؛ وی به تولید قالی‌هایی به سبک لویی پانزدهم و لویی شانزدهم با طرح‌های ساوونری پرداخت. جزئیات زمینه طرح داخل یک فرم محرابی دوطرفه قرار دارند. استفاده زیاد از رنگ بژ، شید رنگی پاستلی، دسته گل‌های رز و عناصر باروک از ویژگی­‌های این قالی­‌ها می­باشد. گاهی قالی‌های سبک مجید را باروک عثمانی هم می­‌نامند.