داستانی فراتر از زندگی

پیش از ظهور دوباره طالبان در افغانستان، در بازار فرش کابل فرش‌های رنگارنگ آسیای میانه فراوان به چشم می‌خوردند؛ اما بیشترین فرش‌هایی که خریدوفروش می‌شدند چهره‌بافی‌ها بودند که مانند پوسترهای فیلم، رنگ‌های درخشانی داشتند. چهره احمدشاه مسعود دراین‌بین فراوانی بسیار دارد و بر بافته‌های دستی و ماشینی به‌وفور مشاهده می‌شود.

البته بافت چهره مسعود بر فرش‌های افغان تعجب‌آور نیست. چهره‌بافی‌ها، عموماً هنر و سیاست را در هم می‌آمیزند و دستور زبان خود را دارند و مسعود هم قهرمان ملی افغانستان است

افراد کمی این شانس را دارند که چهره آنان بر فرش بافته و با اقبال مردم روبرو شود. شرط اول قدم آن است که داستانی فراتر از زندگی داشته باشید. شیر پنجشیر این داستان را دارد. او با شوروی و طالبان جنگیده است و مظهر ایستادگی است. شهادت ناگهانی او نیز چون غیابی نابهنگام بر محبوبیتش افزوده است. اگر در هالیوود، رهبرانِ درگذشته آمریکا در فیلم‌ها جاودانه می‌شوند در جغرافیایی که سنت آن بافت فرش است، اسطوره‌های ملی بر فرش‌ها به زندگی خود ادامه می‌دهند

فرش ترکمن، چهره لنین

قالیچه‌های مسعود به‌وضوح سیاسی هستند تا هنری. چه فرش‌های دستی چه ماشینی قیمت پایینی دارند به همین سبب توزیع گسترده‌ای یافته‌اند. اما این نکته درباره همه چهره‌بافی‌های که به اشکال مختلف از قفقاز گرفته تا ایران و چین بافته می‌شوند صادق نیست. در اتحاد جماهیر شوروی، دولت هزینه‌ای بسیار برای چهره‌بافی می‌کرد و این دسته فرش‌ها در خدمت ماشین تبلیغات شوروی قرار داشتند. برای مطالعه بیشتر درباره فرش‌های تبلیغاتی شوروی به یادداشت «داس، چکش، دفتین» مراجعه کنید

احتمالاً از غریب‌ترین شخصیت‌هایی که چهره‌اش بر فرش‌ها بافته شده است، یوری گاگارین، فضانورد روسی و نخستین فضانورد جهان باشد. او در ۱۲ آوریل ۱۹۶۱م با فضاپیمای وُستوک-۱ به فضا رفت و به مدت ۱۰۸ دقیقه مدار زمین را یک دور کامل پیمود. بافت چهره او در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۷۰م بسیار رواج داشت

در ایران نیز چهره بافی قدمتی بسیار دارد. پیش از انقلاب چهره شاه و خاندان پهلوی همچنین برخی از رئیس‌جمهورهای آمریکا مانند نیکسون و کندی را بافته‌اند. پس از انقلاب نیز به‌وفور چهره‌های رهبران جمهوری اسلامی بر فرش بافته شده است

فرش ترکمن، ۱۹۶۲م، نیکیتا خروشچف (دبیر اول کمیته مرکزی حزب کمونیست در اتحاد جماهیر شوروی) به همراه یوری گاگارین و گرمان تیتوف (نخستین فضانوردان جهان)

چهره نیکسون، رئیس‌جمهور آمریکا، این فرش در تاریخ ۱۹۷۱م از سوی شاه به دولت آمریکا پیشکش شد

شاید یکی از غیرمنتظره‌ترین افرادی که چهره‌اش بر فرش‌های ایرانی بافته شده است، هوارد باسکرویل جوان ۲۴ساله آمریکایی باشد که معلم مدرسه مموریال در تبریز بود و در جریان جنبش مشروطه و تلاش برای شکستن محاصره تبریز در این شهر جانش را فدا کرد. از او اغلب به‌عنوان «لافایتِ آمریکاییِ ایران» و «شهیدِ آمریکاییِ جنبشِ مشروطه ایران» یاد می‌شود. در جریان نبردی که در شنب غازانِ تبریز بین گروه فوج نجات به رهبری باسکرویل و محاصره کنندگان به وقوع پیوست، باسکرویل با گلوله‌ای که به سینه‌اش برخورد کرد، از پای در آمد. ستارخان، تفنگ باسکرویل را که در هنگام کشته‌شدن در دست داشت، با حک کردن نام و تاریخ کشته‌ شدنش لای پرچم ایران پیچیده و برای خانواده‌اش در آمریکا فرستاد. همچنین قالی‌بافان تبریز چهره او را بر فرش بافتند تا به‌عنوان هدیه برای مادرش در آمریکا بفرستند

گرداوری: دکتر داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز