قالی دویست‌ساله در اتاق متروک زیرشیروانی

دست‌بافته‌هایی که فقیرترین مردم جهان می‌بافند و آرزوی غنی‌ترین مردم جهان است…

شهرنشینان مدرن واله و شیدای هنر عشایر می‌شوند…

سنت و مدرنیته در تقابل با یکدیگر…

فرش‌فروشان طماع و دلالان حریص…

اینها اصلی‌ترین موضوعات داستان‌ها و فیلم‌هایی است که درباره فرش نوشته و ساخته می‌شود. این الگوها نخ‌نما و کلیشه شده و جذابیت خود را از دست داده‌اند. گرچه جهان فرش‌های شرقی بسیار خیال‌انگیز است اما رمان‌های کمی درباره آنها به زبان انگلیسی و فارسی وجود دارد. عموم داستان‌هایی که درباره فرش و فرش‌بافی نوشته می‌شود بر گرد موضوع رنج بافندگان می‌گردد و جهان جادویی فرش‌های شرقی در آنها غایب است؛ بنابراین یافتن رمان‌هایی که با دیدگاهی متفاوت به فرش بنگرند برای خوانندگانی که از کلیشه خسته شده‌اند گیراست. در ادامه به سه رمان می‌پردازیم که کم‌وبیش از زاویه دید متفاوتی به فرش پرداخته‌اند. در بیان خلاصه داستان هر رمان کوشیده شده است که فقط به کلیات پرداخته شود تا جزئیات برای خوانندگان احتمالی علاقه‌مند عیان نشود.

نخستین رمان «هنگامی که اژدها چشمک می‌زند» نوشته امت آیلند، فروشنده فرش و نویسنده آمریکایی، است. رمانی جذاب و خنده‌دار درباره تجارت فرش و فروشندگان آن. داستان درباره فرش‌فروشی جوان به نام هولدن کارتر است که در سانفرانسیسکو مغازه فرش‌فروشی دارد و می‌کوشد زیروبم این کار را بیاموزد و تجارت خود را گسترش دهد. از دیگر سو کلاه‌برداری را داریم که در قالب دوست با هولدن کارتر ارتباط برقرار می‌کند اما هدفش آن است که فوت کوزه‌گری را از او بیاموزد و رقیبش شود. ناگهان شایعه‌ای در میان فروشندگان فرش دهان‌به‌دهان می‌چرخد. شایعه درباره یک فرش چینی بسیار کمیاب با نقش اژدها است. فرشی که همه می‌گویند وجود دارد اما هیچ‌کس تاکنون آن را ندیده است. هر کس این فرش را به دست آورد به‌واقع به گنج دست یافته است و زندگی‌اش دگرگون می‌شود. رقابتی که برای به‌دست‌آوردن فرش اژدها میان دلالان فرش درمی‌گیرد دست‌مایه آیلند برای نوشتن این رمان است. آیلند چون خود فروشنده فرش است با این دست رقابت‌ها، محافل زیرزمینی خریدوفروش فرش و حراجی‌های آمریکا آشناست؛ بنابراین رمانی جذاب و طنازانه نوشته است.

در بخشی از این رمان از زبان هولدن کارتر می‌خوانیم: «هیچ‌چیز شگفت‌انگیزتر از یافتن فرشی دویست‌ساله در یک اتاق زیر شیروانی قدیمی نیست. فرش‌های شرقی پر از رمز و راز هستند؛ مانند فرش‌های جادویی یا فرش پرنده… بیشتر این فرش‌ها آن‌قدر زنده مانده‌اند که کاملاً پیر شده و هر چه یک فرش پیرتر شود بر ارزش آن افزوده می‌شود».

رمان دیگری که به آن می‌پردازیم «تاجر فرش» نوشته مگ مولینز است. شخصیت نخست این رمان، عثمان‌خان، تاجر شناخته‌شده فرش است که مادر و همسرش را در ایران رها می‌کند تا در آمریکا کسب‌وکار خود را گسترش دهد. اندک‌اندک در میان جامعه ثروتمندان نیویورک شناخته می‌شود و مشتریان وفاداری می‌یابد. چون در تجارت خود جا می‌افتد، به دنبال راهی می‌گردد که همسرش را هم به آمریکا بیاورد. اما متوجه می‌شود همسرش او را رها کرده و با فرش‌فروشی اهل ترکیه رفته است. نیویورک برای عثمان‌خان سیاه و پر از یاس می‌شود. گرچه او در آمریکا با مشکلات دیگری نیز دست‌وپنجه نرم می‌کند؛ از غم غربت تا تفاوت فرهنگی. اینها بر افسردگی او دامن می‌زنند. روزگار دوزخی عثمان‌خان ادامه می‌یابد تا اینکه با دختری دانشجو به نام استلا آشنا می‌شود… این رمان در سال ۲۰۰۲ در فهرست بهترین رمان‌های کوتاه سال آمریکا جای گرفت.

کتاب سوم «خون گل‌ها» نوشته آنیتا امیر رضوانی، نویسنده ایرانی – آمریکایی، است. داستان در دوره صفویه رخ می‌دهد و درباره دختری چهارده‌ساله است که به همراه پدر و مادرش زندگی خوبی دارند. دخترک برای سرگرمی بافت قالی را از مادرش آموخته و قالی هم می‌بافد. مرگ نابهنگام پدر زندگی او و مادرش را دگرگون می‌کند. آنان ناچار می‌شوند به اصفهان بروند و آنجا در خانه مجلل یکی از آشنایان خود به خدمتکاری بپردازند. دخترک می‌کوشد هنر و مهارت خود در قالی‌بافی را به کار بگیرد، اندوخته‌ای گرد آورد و این شرایط دشوار را به سود خود و مادرش دگرگون کند.

امیر رضوانی به این سبب که ایرانی است و کار فرش را از نزدیک دیده و خوب می‌شناسد، با دقتی ژورنالیستی آماده‌سازی دار برای بافت تا عملیات تکمیلی فرش را به‌خوبی شرح می‌دهد همچنین شرایط کارگاه‌های قالی‌بافی دوره صفوی را به تصویر می‌کشد و ما را به بازار فرش‌فروشان اصفهان می‌برد. این رمان را نازیلا دریایی به فارسی ترجمه کرده است.

چند رمان به زبان فارسی نیز با موضوع و محوریت فرش نوشته شده است که در آینده و یادداشتی جداگانه به آن می‌پردازیم.

گردآوری: دکتر داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز