قالی‌ سلطان‌آباد، اراک امروز

فرش اراک

شهر سلطان‌آباد‌ عراق^۱ که اکنون به آن اراک می‌گوییم در سال ۱۱۸۷ شمسی (۱۸۰۸ میلادی) تاسیس شده است و بعدها به مرکز عمده تولید فرش در ایران تبدیل شد. نخستین کسی که عراق را اراک خواند، میرزا آقاخان‌کرمانی بوده که نام مزبور را در متن شعری معرفی کرده ‌است:

که سرتاسرش مشک بیزاست خاک           عروس جهان است ملک اراک

اهالی اراک فارسی‌‌زبان و دارای نژاد ایرانی هستند. این شهر مرکز دو نوع فعالیت بسیار مهم کشاورزی و قالیبافی است. با وجود چند شرکت خارجی در سلطان‌آباد (اراک) در نیمه­‌ی قرن نوزدهم میلادی، قالی‌بافی در این خطه گسترش یافت. تا پیش از حضور غربیان فرش سلطان‌آباد در طراحی، نقش، رنگ و ابزار بافت پیرو سنت‌های دیرینه فرش‌بافی ایران بود اما پس از ورود کمپانی‌های خارجی تمامی عوامل مذکور تحت تاثیر هنر و فرهنگ غربی قرار گرفت و دستخوش تغییراتی جدی شد. بر این اساس تاریخ مطالعات فرش سلطان‌آباد را می‌توان در دو دوره عمده مورد مطالعه قرار داد: دوره نخست فرش سلطان‌آباد پیش از حضور تاجران غربی و دوره دوم پس از استقرار کمپانی‌های خارجی.
حضور این کمپانی‌ها منجر به پیدایش سبک نوینی در فرش شد که در عین دارا بودن ساختار و اسلوب سنتی فرش ایران بهرمند از ویژگی‌های هنر غرب است. بنابراین فرش این شهر به دلیل برخورداری از کیفیت بالا و شاخصه‌های هنری ویژه در بازارهای جهانی بسیار مورد توجه تجار، بازرگانان داخلی و خارجی در قرن ۱۸ و ۱۹ میلادی قرار گرفت.

تجارت فرش در اراک

تهیه فرآورده­‌های صادراتی در اراک در حدود سال ۱۸۷۵ میلادی و توسط بازرگانان تبریزی آغاز شد. شرکت زیگلر (انگلیسی-سویسی) در سال ۱۸۸۳ میلادی دفتری در این شهر گشود. کارمندان شرکت زیگلر برای نخستین بار ارائه دادن کلاف رنگ شده و آماده را به قالیبافان معمول و مرسوم کردند. آن‌ها از رنگ‌­های محلی و اروپایی هر دو استفاده می­‌کردند و طرحی که اغلب به کار می‌برند طرح تکراری بود. قبل از جنگ جهانی اول شرکت­‌های خارجی تعداد زیادی از دو نوع قالی ارزان‌­تر سلطان‌آباد را که در داد و ستد به قالی‌­های مشک‌آباد و مَحال معروف بود به استانبول فرستادند. از کلیه نقاط جهان به خصوص در آلمان و اتریش برای خرید قالی ایران به استانبول می‌­رفتند. پس از جنگ جهانی اول به قالی اراک لطمه شدیدی وارد شد. ولی تقاضای غیر منتظرانه ایالات متحده آمریکا برای نوعی قالی مرغوب­‌تر و جدیدتر یعنی قالی ساروق باعث نجات این موسسات شد. اما با شروع جنگ جهانی دوم بازارهای خود را در اروپا و موقتاً در آمریکا هم از دست داد. آمریکا بعد از بحران مالی خود دوباره قالی‌­های ساروق را سفارش داد اما اوضاع با قبل فرق کرده بود و کاملاً به دست بازرگانان ایرانی افتاده بود و از آن به بعد بازرگانان ایرانی واسطه شدند.

طرح و نقش­‌های رایج در فرش‌های اراک

 در فرش‌های اراک شاهد تنوع در طرح و نقش‌هایی هستیم که در ادامه به طور مختصر معرفی شده است.

نقش مستوفی: کلمه مستوفی لقبی بوده که سلاطین قاجار به منشی­‌ها و کارگزاران خود اعطا می‌­کردند. بافت این گونه طرح­‌ها در اراک، تبریز و بیجار متداول است. اساس این طرح را لوزی­‌هایی در ترکیب گل‌­های فرنگ و شاخه‌­های زینتی تشکیل می‌­دهند.

طرح مستوفی، فراهان (احتمالا ساروق)، گره نامتقارن. ربع آخر قرن ۱۳ شمسی. طرح این فرش در گروه تکراری واگیره سرهم سوار است که در اراک با نام محلی مستوفی شناخته می‌شود.

نقش گل‌حنایی: در غرب به نقش گل‌حنایی ، شاه‌بلوط می­‌گویند زیرا شبیه گل و برگ‌­های بلوط است. بیشتر در سلطان‌آباد اراک متداول است.

نقش بته‌تبری: نقش تک‌بته­‌ای که عبارت است از یک بته بزرگ در متن فرش، در برخی از نمونه‌­های این طرح، انتهای بالای این بته‌­ها به شکل پهنی طراحی شده است که به جهت شباهت به شکل تبر، به نام بته‌تبری نیز شهرت دارد.

طرح تره‌مذ: طرح گل‌حنایی که در غرب به آن شاه‌بلوط می‌­گویند، از طرح­‌های خاص قدیم اراک بوده و به نام تره‌مذ که مهم­ترین مرکز بافت آن بوده نیز شهرت یافته است.

طرح جغرافیا: که در دو سبک مشابه با عناوین جغرافی خورشیدی و جغرافی گل و بوته در اراک بافته می‌شود.

نقش مرغ و ماهی: که از نظر ظاهری تفاوت اندکی با طرح ماهی درهم دارد. بافت و تهیه فرش‌هایی با این طرح هم اکنون متوقف شده است.

از نمونه‌های دیگر طرح و نقش فرش اراک: نقش بته میری (نوع اصیل آن در روستای مالمیر در سرابند)؛ نقش ماهی درهم (در اراک با شیوه‌های معروف به نقشه‌های ماهی زنبوری و ماهی فراهان طراحی و بافته شده است)، نقشه­‌ی زیر خاکی؛ نقش گلدانی؛ نقش دسته‌گلی یا دستگاهی؛ طرح لچک و ترنج شاه‌عباسی افشان و گل فرنگ و همچنین تقلیدی از طرح خشتی بختیار را می‌توان نام برد.

 مناطق قالی‌بافی اراک

مهمترین مناطق قالی‌بافی اراک عبارتند از: ساروق، اراک، محلات، تفرش، شازند، ساوه، فراهان، مالمیر، محال، مشک‌آباد، خمین، روستاهای دلیجان و لیلیان که مناطق عمده قالی‌بافی در این استان به شمار می‌­روند.

ساروق: بافت سخت و محکم با پرزهای کوتاه ۱۲-۱۱ میلیمتری دارند و نقش گل و بوته تمام متن را می‌­پوشاند.

ساروق، حدود سال‌های ۱۳۰۰ شمسی. اغلب فرش‌های ساروق متنی به رنگ سرمه‌ای دارند.

طرح لچک‌ترنج بافت ساروق ۱۲۹۹ هـ.ش.

فراهان: دارای بافت فشرده، طرح لچک ترنج و نقش ماهی که فرش­‌های قیصریه ترکیه از فراهان تقلید می‌­کند.

سلطان آباد (احتمالا فراهان)، ربع اول قرن ۱۴ شمسی، طرح تکراری واگیره‌ای

طرح ترنجی، بافت فراهان، قرن ۱۳ هـ.ش.

محال (محل): قالی­‌های منطقه محلات و به خصوص مشک‌آباد که در گذشته یکی از مراکز مهم داد و ستد بود به نام «مَحَل» معروفند.

سلطان‌آباد (محل)، ربع آخر قرن ۱۳ شمسی، طرح ترنجی

مشکآباد: قالی­‌های مشک‌آباد به تمام معنی یک قالی بازاری محسوب می­‌شود. یعنی روستاییان با پول خود آن را تهیه می‌کنند و در بازار هر چقدر بتوانند آن را به فروش می­‌رسانند. طرح‌­هایی که در این بافته­‌ها تهیه می‌­شود معمولاً از طرح‌های رسمی و تکرارشونده است (مثل نقش هراتی، گل حنایی، میناخانی و خرچنگی و به اضافه نقوش ساده شاه عباسی و جوشقانی).

طرح تکراری (ماهی)، مشک‌آباد

ساوه: قالی‌بافی در این حوزه بیشتر روستایی است. طرح­‌های لچک ترنج، درختی و خشتی و با تار و پود پنبه بافته می‌­شوند، از گره متقارن استفاده می‌­کنند و رجشمار آن‌ها حدود ۲۰ است. نقشه‌­های رایج در ساوه، گدلی مزلقانی، آقچه قلیه­ای، برقی هستند.

مزلقان: طرحی که در این قالی­‎ها بافته شده بسیار خاص است و بیش از دو قرن استفاده از این طرح بدون تغییر ادامه داشته است. از لحاظ فنی قالی مزلقان کیفیتی عالی دارد و با پشم براق و محکم بافته شده و به صورت کوتاه برش می‌­خورند.

تفرش: فرش­‌هایی یک پوده و نسبتا مرغوبی در اندازه‌­های دو ذرعی می‌­بافند. ترنج فرش­‌های آن شباهت زیادی به صفحه‌­ی ساعت دارند با این تفاوت که به جای ۱۲ عقربه‌­ی ساعت، ۱۶ نشانه از پیرامون ترنج میانی فرش خارج می‌­شود.

سرابند یا شازند: طرح کاج سرابند به طرح بوته میری مشهور است. قابل ذکر است که گره مورد استفاده در سرابند متقارن است و مالمیر، در ناحیه ترک‌نشین سرابند است.

قالی‌های ارمنی باف لیلیان

لیلیان از کانون­‌های بافندگی منطقه­‌ی اراک و بزرگترین روستا از هفت روستای «ارمنی‌نشین» واقع در دره شمال‌غربی خمین است که قالی‌بافی در همه این روستاها رواج دارد. قالی لیلیان بافتی فشرده و دارای کرکی بلند و یک پوده است. نوع چله‌کشی ترکی و نوع گره در حال حاضر عمدتاً نامتقارن (فارسی) اما گره ترکی نیز در قالی‌­های قدیم ارمنی‌باف این منطقه استفاده شده است. گلیم‌بافی به سبک فارسی، شیرازه نیز به صورت متصل است. معروفترین نقش قالی­‌های قدیم لیلیان و دیگر روستاها اطراف آن معروف به شاخ بزی بوده است.

طرح تصویری بافت لیلیان قرن ۱۴ هـ.ش.

طرح افشان، بافت لیلیان قرن ۱۴ هـ.ش.

 ریحان: روستایی در خمین است با طرح جوشقان و نقش معروف بند‌ریحان و بافتی ضخیم دارد.

تره‌مذ: در شمال‌شرقی شهر اراک با طرح معروف گل‌حنا که به نام نقشه­‌ی تره­مذی معروف است.

بافت غیاث‌آباد، طرح تلفیقی (گلدانی تلفیقی)

‌ویژگی‌های فنی فرش اراک

نوع گره بافته شده فرش اراک گره نامتقارن (فارسی) است و رجشمارهای فرش شهر اراک و روستاهای آن کاملا متفاوت است. روستاهای شمال اراک همچون ساروق و غیاث‌آباد دارای قالیچه‌هایی با رجشمار ۴۰ و ۴۵ هستند. و روستاهای شرق و جنوب اراک، قالی های موسوم به مشک‌آباد و محل دارای رجشمار ۲۰ تا حداکثر ۳۰ هستند.

شیرازه‌بافی و پرداخت و روگیری همراه با بافت انجام می‌شود. نوع دار به صورت عمودی و چله‌کشی نیز به روش فارسی است. در حال حاضر کلیه فرش‌های اراک از نوع دو پود است.

عمده‌ترین رنگ‌های مورد استفاده در فرش‌های اراک و محلات و سایر مراکز این استان عبارتند از: لاکی، سرمه‌ای، سبز، کرم ، بژ، مسی، حنایی، قهوه‌ای و آبی که هر کدام با درجات مختلف قرار می‌گیرد.

 از شناسه‌های مهم قالیچه‌های منطقه اراک، رنگ کرمِ استخوانی و دوغی در متن، و سبز زیبای بندهای پیچ در پیچ فرش‌های فراهان است.

ابزار بافندگی در اراک (سمت راست شانه (دفه) جهت کوبیدن پودها و سمت چپ ابزاری برای پیش‌کشی۲ پرزهای بافته شده)

پی نوشت

1. منطقه‌ای که در قدیم از مناطق عراق عجم محسوب می‌شده است.
2. پس از اتمام هر رج فرش، بافندگان باید با استفاده از دست یا شانه گره‌ها را به سمت جلو کشیده و با این کار از بیرون آمدن قسمت انتهای گره‌ها از پشت فرش جلوگیری کنند که به این عمل پیش‌کشی گفته می‌شود. این عمل به زیبایی و تمیزی پشت فرش کمک می‌کند.

ریحانه کثیری
کارشناس ارشد فرش دستباف

برای اطلاعات بیشتر درباره قالی اراک می­توانید منابع زیر را مطالعه کنید:

– ادوارز، سیسیل، (۱۳۶۷). “قالی ایران”، ترجمه مهین دخت صبا، انجمن دوستداران کتاب.

– ژوله، تورج، (۱۳۸۱). “پژوهشی در فرش ایران”، انتشارات یساولی، تهران.

– نصیری، محمدجواد، (۱۳۷۴). “سیری در هنر قالیبافی ایران”، مؤلف، تهران.