فرش بیرجند

اولین و بزرگترین شرکت فرش در کشور “شرکت شرق بیرجند”  بوده است این شرکت را که می‌توان یکی از قدیمی‌ترین شرکت‌های خصوصی ایرانی در تهیه قالی‌دستباف معرفی نمود تاسیس آن به سال ۱۳۰۸ باز می‌گردد. کلیه قالی‌های این شرکت مارک‌دار بودند و نام آن، در میان تصویری از یک خورشید قرار داشته است. (تصویر۱و۲)

تصویر ۱: قطعه‌ای منقش به آرم شرکت شرق بیرجند که به دفاتر نمایندگی آن در شهرهای مختلف ارسال می‌گشت.

تاریخچه فرش بیرجند

شهرستان بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی، واقع در شرق کشور است. این شهر را از قدیم به دو نام خوانده اند: قُهستان و بیرجند. تاریخ قالیبافی در منطقه بیرجند به سال‌های بسیار دور برمیگردد مطابق تحقیقات گردآوری شده می‌توان برای قالی بیرجند سابقه‌ای در حدود دویست سال قائل شد. نواحی بافت بیرجند شامل بخش مرکزی و شهرستان‌های در میان، سربیشه، نهبندان، خوسف و قاین است. برخی از اهالی و دست‌اندرکاران سابقه قالیبافی در روستاهای اطراف بیرجند را به مراتب بیشتر از شهر بیرجند می‌دانند. روستای دُرُخش و مود قدیمی­ترین و مشهورترین مناطق قالی‌بافی حومه بیرجند و از قدیمی‌ترین مناطق قالی‌بافی شرق ایران و جنوب خراسان هستند. بویژه روستای دُرُخش که نامی آشنا برای دوستداران قالی است. در اواخر دوره قاجار فرش بیرجند تدریجاً سهم مهمی در اقتصاد منطقه یافت. با شروع جنگ به واسطه فروپاشی بازارهای اروپا، فرش بیرجند با کاهش صادرات مواجه شد اما از سال ۱۳۳۰ با حضور افرادی همچون حاج حسین امینی، از تجار و تولید کننده با سابقه بیرجند که به ایجاد شهرت جهانی برای فرش بیرجند همت گماشت، اوضاع دگرگون شد.

تصویر ۲: آرم مخصوص شرکت شرق بیرجند

  طرح و رنگ فرش بیرجند

اصیل‌ترین طرح منطقه بیرحند را می‌توان طرح ترنج مدوّر (ترنج خورشیدی) دانست که بسیاری نام “ربع سعدی” بر آن نهاده‌اند طرح اصیل آن علاوه بر یک ترنج دایره درمیان فرش، دارای متن سرخ با گل‌های شاه‌عباسی است. ترنج‌های این طرح در سه نوع ۱۶ کله یا ۱۶ گل ، ۳۲ کله  یا ۶۴ کله بافته می‌شوند که عده‌ای نیز نام‌های ربعی ۳۲ کله یا ربعی ۳۲ گل بر آن نهاده‌اند. اما این طرح بیشترین شهرت و نام خود را از زمانی یافت که ترنج میانی آن به واسطه زیبایی وافر بر روی متن قالی‌های با نقشه ماهی‌درهم انتقال یافت. برخی معتقدند اولین بار سعدی، که از طراحان بنام و مشهور منطقه بیرجند در سال‌های اولیه سده ۱۴ ه.ش بود نسبت به انتقال این ترنج به روی قالی‌های نقش ماهی اقدام نمود و با احیا و تجدید حیات این طرح، شهرت و آوازه جهانی برای فرش بیرجند به ارمغان آورد(تصویر ۳). ترنجِ ربعی سعدی در قالی­های مشهد، بیرجند و مود و درخش متداول است.

تصویر ۳:قالیچه گل ابریشم در اندازه ۲۰در۱۲۶ با طرح لچک‌ترنج طره‌ای که اصطلاحاً خرده ماهی نیز نامیده می‌شود.

طرح‌های مورد استفاده در فرش بیرجند، مشتمل بر دو دسته نقوش مختص خود منطقه؛ شامل طرح سعدی و ریزه‌ماهی و همچنین نقوش اقتباسی از سایر مناطق مانند طرح‌های شیخ‌صفی، لچک‌ترنج شاه‌عباسی، خشتی، محرمات، بته‌جقه در چندین نوع، درختی و جنگلی، محرابی و سجاده‌ای، کله‌اسبی و تعداد زیادی طرح‌های واگیره‌ای است. از این میان، فرش‌های ریزه‌ماهی حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد و پس از آن طرح خشتی، حدود ۳۰ تا ۳۵ درصد تولید منطقه را به‌خود اختصاص می‌دهند.

فرآورده اصلی بیرجند غیر از قالی، زرشک است که هنگام رنگرزی با قرمزدانه از آن به جای جوهر لیمو استفاده می­شود. رنگرزان این ناحیه رغبت زیادی به کاربرد رنگ‌های سفید عاجی، قرمز سوخته، آبی روشن، سرمه‌ای، خردلی و قهوه‌ای دارند. تعداد رنگ های مورد استفاده درفرش بیرجند بین دوازده تا پانزده رنگ است.

معرفی اساتیدِ تولیدکننده و طراحان فرش بیرجند

شهر بیرجند در تاریخ قالی‌بافی خود مجموعه‌ای از بزرگترین تولیدکنندگان قالی در جنوب خراسان را به همراه دارد. میرزاعلی درخشی، مرغوبی، عبدالعلی احمدی، عبدالمجید جمشیدی، حاج قاسم خامنه‌ای، غلام‌حسین کامیابی، اسدی، ابوالقاسم ملک، پرآوازه‌تر از همه حاج غلام‌رضا بازرگان، فرساد حسین امینی از معروفترین استادان و تولیدکنندگان فرش بیرجند از گذشته تا به امروز هستند. همچنین در میان طراحان قدیمی قالی در منطقه بیرجند، حسین سعدی، استاد عزیز محمد زهرایی و جمشید مود از شهرت و اعتبار زیادی برخوردار هستند. محمد کریم کرمانی و محمد محسن لطفی از دیگر طراحان قدیم بیرجند هستند. در حال حاضر محمد علی صمیمی، فعالترین طراح امروز بیرجند است.

ریحانه کثیری
کارشناس ارشد فرش دستباف

برای اطلاعات بیشتر درباره قالی بیرجند می‌­توانید منابع زیر را مطالعه کنید:

-ژوله، تورج(۱۳۷۵). برگی از قالی خراسان. ناشر: شرکت سهامی فرش ایران.

-صفاران، الیاس و همکاران(۱۳۹۳). بررسی تغییرات فرش‌های ریزه‌ماهی در شهرستان بیرجند طی دهه‌های اخیر.نشریه گلجام.

-ادوارز، سیسیل(۱۳۶۷). قالی ایران، ترجمه مهین دخت صبا، انجمن دوستداران کتاب.

-نصیری، محمد جواد، (۱۳۷۴).“سیری درهنر قالی‌بافی ایران”، مؤلف، تهران.