فرش اصفهان

بی‌دلیل نیست که به اصفهان شهر همیشه استاد می‌گویند، در دل محله‌های قدیمی هر جا که قدم بزنی نشانی از استادی و هنرمندی خواهی دید، آنقدر که نمی‌دانی در دل شهر اصفهان قدم میزنی یا یک تابلوی نقاشی. فرش اصفهان، به دست استادان بزرگ هنر در دوران صفویه به اوج خود رسید و این اوج، آن را سرآمد فرش‌های شهری کرد.

تاریخچه فرش اصفهان

شکوه و عظمت شهر اصفهان در دوره صفوی و زمان شاه عباس اول بوده است. شاه عباس علاوه بر اینکه بر کارگاه‌های قالی بافی همت گماشت موجب به وجود آمدن صادرات فرش به اروپا شد.

دکتر تقی بهرامی قالیبافی اصفهان را در دو زمان، عصر زرین قالیبافی یعنی صفوی و در دوره قاجاریه زمان ظل‌السلطان فرزند ناصرالدین‌شاه گزارش کرده است.

و همچنین تاکید داشته که قالیبافی اصفهان در زمان صفویه اهمیت فوق العاده‌ای داشته است، مخصوصا بازار قالی‌های ابریشمی رواج داشته و اهالی به بافتن آنها همت گذاشته و قالی‌های نفیسی از خود به یادگار گذاشته‌اند امروزه اکثر قالی‌های گران‌بهای ایران که در موزه‌های لندن و پاریس و سایر نقاط اروپا و امریکا دیده می‌شود قالی‌‌های بافت اصفهان است.

پس از انقراض صفویه به تدریج این صنعت و سایر صنایع از اهمیت افتاد و در صد سال اخیر به کلی رو به نیستی گذاشت و قالیبافی تقریبا فراموش شد چنان که در اواخر زمان ناصرالدین شاه قاجار به هیچ وجه کارخانه قالیبافی در اصفهان وجود نداشت تا آن­که ظل‌السلطان(حکمران اصفهان) زنی از کردستان  گرفته و به اصفهان آورد و چون قالی می‌دانست برای آن چند دستگاه قالی تهیه کرد، و این شروعی بود برای رونق دوباره قالیبافی.

ویژگی فرش‌های اصفهان

ابعاد و اندازه فرش اصفهان اغلب ذرع و نیم، دو ذرع و حداکثر ۶ و ۹ متر مربع است. کاربرد گره نامتقارن (فارسی)، ارتفاع کوتاه پرز فرش و استفاده از پشم و ابریشم برای پرز از خصوصیات بارز فرش‌های امروز اصفهان است. در اصفهان عمل گره‌زنی را با دست و بدون استفاده از قلاب بر روی چله­هایی که تا حدودی شل بوده و مانند چله­های ترکی تحت فشار کششی شدید نیستند انجام می­دهند.

همچنین دو پوده (پود ضخیم و پود نازک) و از جنس پنبه است و متمایل به لول‌باف بافته می‌شود. چله‌کشی و گلیم‌بافی نامتقارن(فارسی) است و از دارهای عمودی (ثابت) استفاده می­شود.

رجشمار ۵۰ تا ۹۰ (در هر ۶٫۵ سانتی متر)، زمینه را برای خلق طرح­های بدیع و ظریف فراهم کرده است. در اصفهان به جای رجشمار از کلمه «صدتایی» استفاده می‌شود. برای مثال، گفته می­شود که این ذرع و نیم چند تا صدتایی است، در واقع یعنی رجشمار آن چقدر است، اگر این ذرع ونیم، ۱۰تا صدتایی باشد، رجشمار آن ۶۵ است. ملاک خرید و فروش و دستمزد بر حسب تعداد ۱۰۰ تایی­های منظور شده در مرحله­ی چله کشی است و معمولا با یک خط رنگی، چله­ها تفکیک می­شوند. همچنین شیرازه متصل، و پرداخت فرش، در حین بافت انجام می­شود.

فرش‌های ظریف‌باف و گل‌ابریشم اصفهان با طرح‌های فوق‌العاده زیبای آن همواره شهرت بسیار زیادی در بازارهای جهانی برخوردار بوده است. اصفهان از معدود مراکز فرش بافی ایران است که بافت فرش‌های دایره‌ای شکل نیز در آن انجام می‌شود.

حوزه­‌های فرش بافی در استان اصفهان شامل نطنز، زواره، مزلقان، اردستان، تودشک، نایین، کاشان، میمه، جوشقان، شهررضا (قمشه)، نجف ­آباد و اصفهان می­‌شود که البته هر کدام سبک منحصر به خود را دارند و در یادداشت‌های جداگانه‌ای به آن‌ها می‌پردازیم.

تصویر ۱ : لچک ترنج، طراح استاد احمد ارچنگ

طرح و رنگ در فرش اصفهان

در گذشته و حتی امروز طراحان اصفهانی به میزان زیادی تحت تاثیر نقوش کاشی‌کاری‌های بناهای تاریخی این شهر مانند عمارت چهل‌ستون، مدرسه‌ی چهارباغ مسجد شیخ‌لطف‌الله و… بوده و طرح‌های خود را با نگاره‌های زیبای منقش به این ابنیه تزئین کرده‌اند. طرح‌هایی که در فرش‌های اصفهان بیشتر به چشم می‌خورند عبارتند از: شاه‌عباسی لچک و ترنج درختی، حیوان‌دار، اسلیمی، لچک و ترنج شاه عباسی افشان و طرح‌های صورت و منظره.

ساختار اصلی اغلب طرح­ها، لچک ترنج است. نقوش زیبای اسلیمی و ختایی و قاب­های اسلیمی و همچنین گل­های زیبای شاه‌عباسی در متن فرش بصورت بسیار ظریفی آمده­اند. تمامی نقوش اصفهان گردان هستند و تقریبا نقوش شکسته در آن جایی ندارند.(تصویر ۱) طرح‌های لچک‌ترنج، درختی، محرابی، نقش گلدانی، شکارگاه، و حتی گلفرنگ و همچنین قاب‌قابی از جمله نقش‌های مورد استفاده در فرش اصفهان است.

تصویر ۲ : گلدانی، طراج استاد احمد ارچنگ

طراحان و تولیدکنندگان فرش‌های نفیس اصفهان

از میان طراحان مشهور و بنام فرش اصفهان می‌توان احمد ارچنگ، عیسی بهادری، سید جعفررشتیان، رضا شاکری، عباس کرباسیون، احمد شکرانی، اصغر بیات و اکبر مهدی ئی را نام برد و از تولیدکنندگان معروف و معاصر فرش‌های اصفهان می‌توان به خانواده صیرفیان و همچنین خانواده صفدرزاده حقیقی اشاره نمود. یدالله صفدرزاده حقیقی و همچنین صادق صیرفیان و حسن دردشتی به همراه اکبر مهدی ئی از شناخته شده‌ترین تولیدکنندگان فرش‌های نفیس اصفهان در دهه‌های گذشته هستند.

تصویر ۳: قالیچه ای با تارو پود ابریشمی در اندازه های ۹۹*۱۵۹ سانتی متر با طرح محرابی تحت نظارت شرکت سهامی فرش ایران در اصفهان بافته شده است.

ریحانه کثیری
کارشناس ارشد فرش دستباف

برای اطلاعات بیشتر درباره فرش اصفهان می‌توانید منابع زیر را هم مطالعه کنید

-بصام، سیدجلال الدین و همکاران(۱۳۸۳).رویای بهشت (هنر قالی‌بافی ایران)،تهران:اتکا.

-ژوله، تورج، (۱۳۸۱).“پژوهشی در فرش ایران”، انتشارات یساولی، تهران.

-نصیری، محمد جواد، (۱۳۷۴).“سیری درهنر قالیبافی ایران”، مؤلف، تهران.

-ادوارز، سیسیل(۱۳۶۷).قالی ایران،ترجمه مهین دخت صبا،انجمن دوستداران کتاب.