از سلطان‌آباد تا قالی شرق

به گزارش روابط عمومی شرکت سهامی فرش ایران، سه دهه گذشته برای استان مرکزی و به ویژه شهر اراک با دگرگونی‌های بسیاری همراه بوده به شکلی که اراک به یکی از قطب‌های صنعتی کشور بدل شده؛ با این حال فرش دستباف اراک همچنان خواهان خود را دارد و در بازارهای داخلی و خارجی مشتریان دنبالش می‌گردند. همین موضوع بهانه‌ای شد تا در گفتگویی کوتاه پای صحبت‌های محسن شفیقی رییس شعبه اراک شرکت سهامی فرش ایران بنشینیم. شفیقی در این گفتگو ضمن اشاره به شرایط دیروز و امروز فرش در استان مرکزی از وضعیت شعبه اراک شرکت سهامی فرش ایران نیز صحبت می‌کند.
در ادامه شرح این گفت‌گو را می‌خوانید.

 |ابتدا تاریخچه ای از فرش بافی استان مرکزی و شهر اراک بفرمایید

پیشینه فرش استان به روایتی به ۳۰۰ و به روایتی دیگر به ۷۰۰ سال پیش می رسد، یعنی پیشینه فرش اراک به قبل از تبدیل شدن اراک به شهر بوده که در چهار منطقه اطراف اراک امروزی فرش تولید می‌شده که همه آن‌ها به اراک نسبت داده می‌شود. دست بافته‌های استان مرکزی به‌ویژه اراک از اواسط حکومت ناصرالدین شاه حضوری ملموس یافته و شهرت جهانی پیدا کرده.
درواقع موقعیت جغرافیایی و استراتژیک سلطان آباد (اراک فعلی) و قرار گرفتن آن در مسیر راه‌های بازرگانی و تجاری کشور شرایطی خاص را به وجود آورد تا این منطقه به قطب تجارت فرش تبدیل شود و پس از مدتی تعداد زیادی بازرگان از کشورهای مختلف را در خود گردآورده بود.

 |اراک، کرمان و تبریز سه منطقه‌ای هستند که بازرگانان خارجی در حوزه فرش دستباف در آن فعالیت داشتند، توضیحی در این خصوص نیز بفرمایید

سال ۱۲۶۶ هجری شمسی شرکت سوییسی زیگلر به علت ارزش اقتصادی فرش اقدام به گشایش نمایندگی در سلطان‌آباد کرد و تشکیلات اداری و انبارداری و چرخه فنی مواد اولیه را در این منطقه رونق داد. بعدها در اوايل سده ۱۳۰۰ هجری شمسی کمپانی قالی شرق در پی ادغام دو کمپانی خارجی کوچکتر در کرمان تاسيس شد و بعدها در سال ۱۳۱۲ اين کمپانی فعاليت خود را به اراک و همدان توسعه داد.

 |همانطور که گفتید قالی شرق و زیگلر در سلطان‌آباد فعالیت داشت، چه شد که از این فعالیت دست کشیدند؟

در سال ۱۳۱۴ با فرمان رضاخان کمپانی قالی شرق خلع يد شد و اين کمپانی ملی اعلام شد. در همان سال با حمايت همه جانبه دولت وقت، تمام وظايف کمپانی قالی شرق که بزرگترين توليد کننده فرش دستباف در آن زمان بود به شرکت سهامی فرش ايران واگذار شد و اين شرکت، با مديريت کاملاً ايرانی، علاوه بر تصدی ادارات به جا مانده از کمپانی قالی شرق، ساماندهی صنعت فرش در سطح کشور را بر عهده گرفت. كه شعبه اراک (شركت سهامي فرش ايران) سومين قطب قديمي توليد فرش پس از كرمان و همدان بود.

 |شیوه بافت در استان مرکزی چگونه است؟

بافت فرش در اراک فارسی‌باف است و گره‌ها به وسیله دست زده می‌شود، البته در برخی مناطق از قلاب نیز استفاده می‌شود. دارها عمودی هستند و چله دوانان چله‌ها را بر روی زمین می‌دوانند. سابقاً فرش اراک دو پود بوده ولی امروزه از پودهای ضخیم و غیراستاندارد و البته از یک پود استفاده می‌کنند. پود فرش‌ها آبی رنگ هستند که بهترین نشانه شناخت فرش‌های این منطقه است. فرش اراک از نوع درشت بافت و در بهترین فرم آن فرش‌های با رجشمار متوسط ۳۰ و ۴۰ و به‌ ندرت ۵۰ یا بالاتر است. در اصطلاح محلي به اين فرش‌ها ۱۲۰ رك ، ۱۴۰ رك ، ۱۶۰ رك و ۲۰۰ رك گفته مي شود.

 |فرش استان مرکزی از مناطق اقماری شکل گرفته این مناطق کدام است؟

مناطق فرش‌بافی در اراك که شهرت جهاني داشته‌اند مثل ساروق ، جيريا ، مشك آباد ، فراهان ، ليليان، سرابند و مهاجران؛ كه بعضي از اين مناطق در حال حاضر رونق چنداني در حوزه توليد فرش دستباف ندارند.

 |ویژگی‌های طرح و رنگ استفاده شده در استان مرکزی از گذشته تا امروز چطور بوده؟

طرح‌های متنوعی در این منطقه تولید شده و همچنان هم می‌شود که اگر بخواهم نام ببرم می‌توانم به لچک ترنج، افشان، شاه عباسی، جنگلی، شکارگاه، درختی و پیچ، خشتی، شیخ صفی، اسلیمی، گل حنا، ماهی، تک بته، نقشه عظیمی، بته میر، شاخ بزی، مستوفی و گل ریز و ليليان و بند ريحان اشاره کنم.
اما فرش اراک به خاطر چند رنگ خاص شهرت جهانی دارد، دوغی ساروق، آبی فراهان و روناسی مشک آباد سه رنگی هستند که این شهرت را موجب شدند. علاوه بر رنگ‌های غالب ذکر شده رنگ‌های سبز، کرم و زرد کاهی نیز در اراک وجود دارند و به‌طور کل استفاده از روناس (به ندرت قرمز دانه)، برگ مو، پوست انار، پوست گردو و یا جفت و اسپرک رایج و غالب بود است.

 |از طراحان سرشناس این منطقه چه کسانی را می‌توانید نام ببرید؟

برخی طراحان منطقه شهرت جهاني و كشوري داشتند که می‌توانم از استاد عيسي خان بهادري، استاد شهسواري، استاد مهرجو، استاد عشقي گلباز، استاد پناهنده، استاد ابراهيمي، استادآستانه و استاد برجي نام ببرم که هر کدام صاحب نام و آوازه هستند و نیاز به معرفی ندارند.

 |در استان مرکزی فرش ساروق شهرت جهانی دارد، چرا؟

در کل اگر به فرش ساروق و طرح‌های ساده آن توجه کنیم یکی از دلایل شهرت فرش ساروق رنگرزی خوب و طبیعی آن است. كه متاسفانه در چند دهه اخير با توجه به تعطیل شدن رنگرزي‌هاي سنتي در اين استان و گرايش توليد كنندگان به استفاده از رنگ‌هاي شيميايي و ماشيني کیفیت رنگ فرش‌ها تنزل یافته و غالباً رنگ‌ها كيفيت سابق را ندارند و همین موضوع سابقه درخشان فرش اراك را نیز تحت تاثیر قرار داده.

 |در حال حاضر فعالیت شرکت سهامی فرش در این استان به چه صورت است؟

در حال حاضر شركت سهامي فرش ايران مديريت استان مركزي در مناطقي چون شهر اراك ، فراهان، كميجان، شازند، خمين، محلات، دليجان، ساوه و قسمت‌هايي از استان اصفهان كه در قديم الايام فرش ساروق توليد مي‌كردند با تعداد حدود ۳۰۰ دار قالي فعال با ۲۰ كارگاه بافت متمركز فرش و حدود ۶۵۰ نفر بافنده زن ومرد مشغول فعاليت است.

 |تولیدات شعبه اراک شرکت سهامی فرش ایران در سال قبل چگونه بود؟

در سال گذشته حدود ۱۰۰۰ متر مربع فرش دستباف در ابعاد و طرح و رنگ‌هاي مختلف در این شعبه توليد شد كه خوشبختانه مورد استقبال مشتريان هم قرارگرفت.

 |در سال‌های اخیر مشکلاتی در تولید و صادرات فرش اراک ایجاد شده شما این مشکلات را چطور ارزیابی می‌کنید؟

اگر بخواهم به برخي از مشكلات و موانع پيش روي فرش اراك كه موجب شده در بازارهاي داخلي و خارجي از رونق بیافتند اشاره کنم موارد زیر مهمترین آن‌هاست.

• تکراری و یکنواختی نقشه‌ها و رنگ‌های آنها که نشان دهنده فقدان طراحان خلاق و هنرمند است که مشکل بزرگ فرشبافی امروز است و فقط منحصر به اراک نیست.
• از بین رفتن رنگرزان و رنگ‌ها و شیوه‌های رنگرزی قدیمی و در مقابل استفاده از رنگ‌های کم دوام و بی‌ثبات.
• عدم دسترسی مناسب به مواد اولیه مرغوب و ابزار مورد نیاز. به شکلی که مشاهده می‌شود الیاف غیر مجاز دباغی شده، پشم‌های کهنه و ضایعات و الیاف مصنوعی و در بهترین وضعیت خامه‌های وارداتی از پاکستان، کره و ترک برای قالیبافی استفاده می‌شوند که کاملاً برای فرش این منطقه نامناسب است.
• تقلیل کیفیت بافت اعم از بافته‌های درشت و نامرغوب، تغییرات مداوم و گاه غیرعادی در ابعاد فرش، استفاده از پودهای کلفت و سنگین که باعث کاهش لطافت و سبکی فرش می‌شود و کاملاً از پشت فرش قابل رؤیت است.
• فقدان اطلاعات کافی در مورد فرش منطقه و گذشته درخشان آن و شرایط خاص فنی آن.
• عدم وجود ناظران آگاه بر کار بافنده‌ها جهت کاهش ضایعات و نواقص فرشبافی.
• از بین رفتن کارگاه‌های متمرکز، کاهش سرمایه‌گذاری‌های خصوصی و در نتیجه کاهش امکاناتی که از ضرورت‌های کارگاه‌های متمرکز است.

 |با توجه به مواردی که فرمودید شما چه پیشنهادهایی برای بهبود وضعیت فرش استان دارید؟

• شناسايي‌ و ايجاد ظرفيت‌ در بازارهاي‌ جديد فرش‌.
• تلاش‌ در راستاي‌ حفظ هويت‌ فرش‌ منطقه اراك.
• بالا بردن‌ كيفيت‌ و استانداردهاي‌ فني‌ در فرش‌هاي‌ توليدي منطقه در جنبه‌هاي‌ مختلف‌طراحي‌، نقشه‌، بافت‌، مواد اوليه‌
• كوشش‌ در راستاي‌ هر چه‌ بهداشتي‌تر كردن‌ فعاليت‌هاي‌ بافندگان‌ و ايجاد محيطي‌ مساعد وسالم‌ به‌ منظور جلوگيري‌ از وارد آوردن‌ صدمات‌ جسماني‌، روحي‌ و رواني‌ به‌ بافندگان‌ كه‌عمدتا زنان‌ و دختران‌ ‌ هستند.
• ايجاد تسهيلات‌ بانكي‌ و اعتباري‌ براي‌ گروه‌هاي‌ مختلف‌ از جمله‌: دست‌ اندركاران‌، توليدكنندگان‌، صادركنندگان‌، بخش‌هاي‌ مشاوره‌اي‌، تخصصي‌ و بازاريابي‌.
• افزايش‌ سرمايه‌گذاري‌ در صنعت‌ فرش‌ منطقه.
• تقويت‌ تعاوني‌ها با مشاركت‌ فعال‌ و واقعي‌ توليد كنندگان‌ و دست‌ اندركاران‌ اين‌ بخش‌ وكوتاه‌ كردن‌ دست‌ واسطه‌هاي‌ زائد.
• حفظ طرح‌ها و نقشه‌هاي‌ سنتي‌ و قديمي‌ فرش‌ منطقه باتوجه به سليقه مشتري.

 |با توجه به شرایط موجود و بحران کرونا برنامه‌های شعبه اراک شرکت سهامی فرش ایران برای تحقق شعار سال چیست؟

در سال جاري علیرغم شرايط بحران جهاني شیوع و همه‌گیری ویروس کرونا به حول و قوه الهي برای جهش ۲۰ تا ۳۰ درصدي توليد برنامه‌ریزی کردیم. البته با تدابیر اندیشیده شده تولید فرش با رعايت كامل مسائل بهداشتي و سلامت بافندگان در حال انجام است.
خوشبختانه تاکنون هم شرایط را به نحو مطلوبی با همدلي و همكاري پرسنل شعبه و مديران دفتر مركزي توانستیم مدیریت کنیم و امیدواریم در سالي كه از سوی مقام معظم رهبري مزين به سال جهش توليد شده است بتوانيم گامي رو به جلو براي توليد فرش منطقه اراك برداريم.

 |حرف و سخن پایانی؟

در پایان اميدواريم با حمايت‌هاي دولتي و مردمي از بافندگان فرش، بتوانيم گوشه‌اي از زحمات این قشر هنرمند و زحمت‌كش را با رعايت منزلت اجتماعي آن‌ها جبران کنیم.