هزار صف ز دعاهای مستجاب زده

در نخستین سده‌های ورود اسلام به ایران بیشتر طرح‌های فرش که در دوره ساسانی رواج داشتند در دوره اسلامی هم کاربرد و جایگاه خود را یافتند؛ گرچه تصور غالب بر این است که برخی از طرح‌ها کاملاً حذف شدند اما بر پایه مستنداتی که تا سده پنجم داریم، طرح‌ها و نقوش فرش‌های دوران پیش از اسلام و به‌ویژه دوره ساسانی، در دوره اسلامی هم دستکم در پاره‌ای از مناطق ایران تداوم یافته‌اند.

فرش صف، تبریز، ۱۸۹۰ م

فرش صف، دکن هندوستان، سده ۱۹ م

عرب‌ها که روزگاری فرش کاخ تیسفون را پاره‌پاره کرده بودند در دوران اسلامی خود مهم‌ترین سفارش‌دهندگان فرش شده بودند و در سراسر جغرافیای اسلام از کاخ‌ها تا مساجد، فرش‌های ایرانی -یا فرش‌هایی به تقلید از طرح و نقش فرش‌های ایرانی- گسترده بود. این سفارش‌ها تا امروز هم ادامه یافته است؛ چنان‌که بزرگ‌ترین فرش جهان، با مساحتی بالغ بر شش هزار مترمربع را شرکت سهامی فرش ایران به سفارش مسجدی در ابوظبی بافته است.

در این میان اما تنها یک گروه از فرش‌ها بودند که کاملاً بر پایه نیاز و شرایط تازه دوران اسلامی طراحی و بافته شدند؛ فرش‌هایی که به صف شناخته شده‌اند و ویژه مساجد بودند و کاربرد آن‌ها هماهنگی فاصله و پیوستگی میان نمازگزاران بود؛ چنان‌که صف‌های نماز جماعت بسته شود و اتصال مأموم به امام گسسته نشود. در چند نگاره‌ایرانی نیز این گروه از فرش‌ها را می‌بینیم؛ به‌ویژه نگاره‌هایی که داستان آنها در مسجد یا مدرسه رخ می‌دهد؛ مانند نگاره «لیلی و مجنون در مدرسه» از نسخه خمسه نظامی مربوط به دوره تیموری (۸۳۵ ه.ق) یا نسخه مقامات حریری.

در این میان هستند نمونه‌های نادری که گاه تصورات ما را دگرگون می‌کنند و دری تازه به روی پژوهش‌های این حوزه می‌گشایند. مانند فرش زیر که در غرب چین، در استان سین‌کیانگ، در سده نوزدهم میلادی بافته شده‌ است. این فرش کوچک‌پارچه است؛ کوچک‌تر از آن که به‌عنوان قالیچه جانمازی -که چند بزرگسال بر آن بایستند- کاربرد داشته باشد؛ بنابراین شاید فرشی بوده برای تشویق کودکان به نماز خواندن یا حتی آذین دیواری.

قالیچه صف، احتمالاً غرب چین، استان سین‌کیانگ، سده نوزدهم میلادی، ۳۳۰ در ۱۰۱ سانتی‌متر

گردآوری: دکتر داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز