رد پای ببر

ببر گرچه حیوان بومی تبت نیست اما جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ آن دارد. ببر در تبت و آیین بودا نماد اقتدار، بزرگی، بی‌باکی و قدرت فیزیکی و مادی است. در گذشته جنگجویان در میدان نبرد پوست ببر می‌پوشیدند و بر این باور بودند که نیروی ببر به تن آنها منتقل می‌شود. این نکته ویژه تبت و شرق دور نبوده است. در بسیاری از نگاره‌های ایرانی، رستم پهلوان بزرگ ایرانی، را در حالی می‌بینیم که تن‌پوشی از پوست ببر پوشیده است.

از گذشته تا امروز در تبت فرش‌هایی می‌بافند با نقش ببر که نشان از استمرار نقش فرهنگی این جانور در آن سرزمین دارد. باور بر این است که برخی خدایان شرق دور بر پشت ببر می‌نشسته‌اند پس راهبان نیز به تقلید از خدایان هنگام مراقبه بر پوست ببر می‌نشینند تا نشانی باشد از غلبه بر هوای نفس و این نکته به سنتی میان راهبان بدل شده است.

چون شکار ببر ساده نبوده و در تبت نیز این حیوان کمتر یافت می‌شده است بنابراین فرش‌هایی موسوم به ببری ابداع شد. از ۱۹۷۰م به بعد که زیراندازهایی با نقش پوست بدن جانوران چون گورخر در غرب رایج شد، فرش‌های ببری تبت نیز شهرت و محبوبتی در اروپا و آمریکا پیدا کردند.

اکنون چه در تبت و چه دیگر مناطق جهان، تن‌پوش‌هایی که از پوست واقعی ببر یا دیگر جانوران ساخته شده باشد بسیار هوادار دارد تا آنجا که نژاد ببر بنگال و نسل آن به سبب شکار بی‌رویه در معرض خطر است. تهدیدهای اصلی برای بقای ببرها شکار غیرقانونی است. از اعضای بدن آنها برای دارو، از پوست آنها برای تزئین و از چنگال و دندان برای ساخت جواهرات استفاده می‌شود. همه این موارد کارکردهای توتمی هم دارند. از سویی رشد بی‌رویه شهرها و حاشیه‌نشینی سبب ازدست‌رفتن زیستگاه طبیعی ببرها شده است. ازاین‌رو ببرها دیگر جایی را ندارد که بتوانند با آسایش تولیدمثل کنند. گزارش‌ها نشان می‌دهد که تعداد ببرها از آغاز سده بیستم میلادی از حدود یک‌صد هزار به سه هزار و دویست ببر در سال ۲۰۱۰ رسیده است. صندوق جهانی طبیعت (WWF) از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۲ برنامه‌ای را در کشورهای بنگلادش، بوتان، کامبوج، چین، هند، اندونزی، لائوس، مالزی، میانمار، نپال، روسیه، تایلند و ویتنام در نظر گرفت که شمار ببرها را طی دوازده سال دو برابر کند. نام این برنامه کلان «ببرهای فردا» است که به رهبری سوزی آلن و لورا کولپان اداره می‌شود.

از پشتیبانان این برنامه حراجی ساتبیز است که برای جلب‌توجه مردم به این پروژه و وضعیت ناگوار ببرهای بنگال، نمایشگاهی را در سال ۲۰۱۹ ترتیب داده بود که در آن تعدادی از فرش‌های ببری آنتیک تبتی به همراه آثاری از هنرمندان معاصر جهان ارائه شده بود. آثار هنرمندان معاصر همه با الهام از فرش‌های ببری طراحی شده بودند اما با خوانشی آزاد و نو. ده هنرمند و طراح برجسته از جمله آنیش کاپور، کیکی اسمیت، رز وایلی، گری هیوم، رقیب شاو، مایا لین، فرانچسکو کلمنته، برنارد فرایز، رینا ساینی کالت و هارلند میلر در این نمایشگاه شرکت کرده بودند.

سوزی آلن می‌گوید: «نمایشگاه ببرهای فردا را با الهام از نمایشگاه فرش‌های ببری تبت برگزار کردیم که حدود ۳۰ سال پیش در گالری هیوارد لندن برگزار شده بود. نمایشگاه ما در هند، هنگ‌کنگ و لس‌آنجلس بر پا خواهد شد. کوشیدیم از هنرمندانی دعوت به همکاری کنیم که دغدغه محیط‌زیست دارند مانند هیوم و اسمیت».

با وزن هر قدم، مایا لین؛ اثری خلاقانه که خود ببر حذف شده و فقط رد پای او باقی‌مانده است. عدم حضور سوژه در این اثر تداعی‌گر انقراض قریب‌الوقوع نسل ببرهاست

دکتر داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز