آشنایی با معیارهای ارزیابی و قیمت‌گذاری فرش دستباف

گرچه دلیل اصلی خرید فرش دستباف، کاربرد آن است؛ اما می‌تواند سرمایه‌گذاری ارزشمندی هم باشد. چه فرش را تنها برای استفاده می‌خرید، چه قصد سرمایه گذاری دارید؛ قدرت انتخاب و اعمال سلیقه‌تان تحت تاثیر قیمت فرش است. پس طبیعی است که به دنبال بهترین قیمت باشید. اما حتی اگر دقیقا  بدانید چه فرشی می‌خواهید؛ بعید نیست که در مواجه با بازار و مشاهده اختلاف قیمت‌ها، حتی درباره‌ی نمونه‌های مشابه، سردرگم شوید.

ممکن است دیده باشید که یکی از دو فرشی که به طور همزمان در یک مکان، توسط یک گروه بافنده بافته شده‌اند، علیرغم اینکه تعداد گره‌های یکسان و جنس مشابهی دارند و دقیقاً هم‌اندازه هستند، بهای بسیار بیشتری دارد. از مهمترین دلایل  این امر می‌تواند پیام و بیان هنری آن فرش، یا روشی که برای بافتن آن انتخاب شده است، باشد. پس به عنوان خریدار، اگر این‌ها را ندانید، احتمالا این سوال برایتان پیش می‌آید که دلیل اختلاف قیمت‌ها چیست؟ طبیعی است در حالی که قیمت فرشی مشابه بسیار کمتر است و شما اطلاعات کافی ندارید، راحت دست به جیب نشوید و در  خریدتان شک کنید.

از سوی دیگر ممکن است به هر دلیلی، مایل به فروش فرش خود باشید و مسلم است که به عنوان فروشنده، بخواهید آن را به بهترین قیمت بفروشید. پس چه خریدار و چه فروشنده‌ی فرش باشید، به دنبال قیمت‌های منصفانه‌تر برای معامله‌تان هستید. اینجاست که قیمت‌گذاری و ارزیابی فرش اهمیتش را نشان می‌دهد.

نگران نباشید. خبر خوب اینکه آنقدرها هم که ممکن است به نظر بیاید، سردرگم نمی‌مانید!

خبره‌ها و پیشکسوتان، زیر و بم بازار و فوت و فن فرش را می‌شناسند، آن‌ها می‌دانند چه فرشی ارزش خرید دارد و همگام با آخرین روندها، توصیه‌ها و ارزیابی‌های منصفانه را، هم به خریداران و هم به فروشندگان ارائه می‌دهند و بی طرفانه، بهترین منافع هر دو طرف را در نظر می‌گیرند.

اما خبره‌ها بر چه اساسی قیمت‌گذاری می‌کنند و معیارهای مورد توجهشان در ارزیابی فرش چیست؟ دانستن این‌ها راهنمای شما درمسیر خرید یا فروش فرش دستباف است. می‌توان گفت پس از ارزیابی فنی فرش، با توجه به قیمت پایه، کیفیت هنری فرش و مقایسه‌ی آن با فرش‌های مشابه -در همان سبک- قیمت نهایی فرش تعیین می‌شود. بیایید نگاه دقیق تری بیندازیم:

ابعاد و اندازه

طبیعی است که افزایش ابعاد فرش، بر قیمت آن می‌افزاید. هر چه ابعاد فرش بزرگتر باشد، نیاز به مواد اولیه، نیروی کار و زمان بیشتری برای بافته شدن دارد. از سوی دیگر، طولانی شدن زمان بافت، موجب خواب بیشتر سرمایه می‌شود. پس از بافت هم، با توجه به اینکه فرش بزرگ‌پارچه مخاطب کمتری در بازارها دارد،  ممکن است برای فروش، زمان بیشتری بطلبد. به عبارتی اگر دو فرش ۳۰ رج در قواره های ۶ و ۱۲ متری،  با کیفیت و مشخصات یکسان در طرح و رنگ و بافت داشته باشیم، قیمت فرشی که کوچکتر است در واحد متر مربع کمتر خواهد شد.همانطور که گفته شد فرش های بزرگ پارچه مخاطبان خاص خود را داند. بافت این فرش ها نیز توانمندی، تجربه و مهارت خاصی می طلبد. این قبیل فرش‌ها، اغلب به صورت سفارشی و توسط تولیدکنندگان ممتاز[i] به انجام می‌رسد.

رنگ‌آمیزی و رنگرزی

نوع رنگزاها، تنوع رنگی و میزان موفقیت در ترکیب رنگ‌ها بر قیمت فرش موثر است. برخلاف رنگزاهای همیشه برنده طبیعی، تنوع رنگی اگر ترکیبی چشم نواز نداشته باشد، در رقابت قیمت بازنده است. علاوه بر این، برخی از مواردی که قبل از بافت، در حین بافت و پس از آن رخ می دهد، بهای یک فرش را کاهش می‌دهد. از جمله این موارد:  رگه دار شدن فرش در نتیجه بی دقتی در رنگرزی، دو رنگ شدن زمینه فرش در نتیجه خرید ناکافی خامه و اقدام به خرید چند مرحله‌ای[ii] ، و رنگ رفتگی یا رنگ دهی فرش است که ناشی از بی دقتی در تثبیت رنگ در مرحله رنگرزی و یا گذاشتن دستبافته در معرض نور آفتاب و شستشوی نامناسب می‌تواند باشد.

سبک و منشاء

تفاوت‌های زیادی در کیفیت، طرح، نقش، رنگ و شهرت فرش‌های ایرانی؛ متاثر از سبک و منشا آن‌ها وجود دارد. به طور کلی بافته‌های مناطق مشهورتر فرشبافی و فرش‌های کارگاهی شهری، که اغلب سفارشی و با نظارت مداوم بافته می‌شوند، کیفیت و قیمت بالاتری نسبت به فرش‌های روستایی و عشایری دارند.

مناطق مشهورتر، علاوه بر کیفیت خوبشان، هر یک در سبکی که دارند، نزد علاقمندان آن سبک، محبوبترند و نمی‌توان یکی را نسبت به دیگری ارجح دانست. گرچه نسبت به یک منطقه ناشناخته‌تر، ارجحیت دارند. برای مثال: فرش های مناطقی چون: آذربایجان، استان مرکزی، اصفهان، سیستان، چهارمحال و بختیاری، خراسان، فارس، کاشان، کرمان، همدان و یزد؛ همگی از شهرت زیادی برخوردارند، که بر ارزش آن‌ها می‌افزاید. علاوه بر این، هر یک از این مناطق فرشبافی، دارای مراکز بافندگی مختلف شهری و روستایی و عشایری هستند که شهرت برخی از آن‌ها، حتی نسبت به مرکز دیگری در همان منطقه بافندگی، بیشتر است. برای مثال: علاوه بر تبریز در آذربایجان، اسکو هم از مراکز بافندگی این منطقه، در سبک شهری باف  است. با این حال شهرت چندانی ندارد. در حالی که هریس، گراوان، بخشایش و مهربان، که مراکز بافندگی روستایی آذربایجان هستند، شهرتی جهانی دارند.

علاوه بر آنچه اشاره شد، برخی از طرح ها، از جمله ماهی، مشهورتر هستند. همچنین برخی از بافندگان، طراحان و تولید کنندگان فرش، ارزش بیشتری برای آن می‌آورند. برای مثال عمواغلی، مخملباف و صابر در خراسان؛ شاهرخی، دیلمقانی و ارجمند، در کرمان؛ حاج جلیلی، اعلاباف و صدقیانی در آذربایجان؛ محتشم و دبیرالصنایع در کاشان؛ مهدی‌ئی و صیرفیان در اصفهان؛ ذوالنواری و میری در فارس، رجبیان و ارمی در قم. در علم بازرگانی به ارزشی که از این طریق ایجاد می‌شود اصطلاحاً «برند» گفته می‌شود.

نکته قابل توجه دیگر اینکه: هر یک از این مناطق، یا مراکز بافندگی، ممکن است در نوع خاصی از فرش، شهرت بیشتری داشته باشند. برای مثال: قالی بیجار که به قالی آهنین معروف است، راور شهر ملی قالی؛ سیرجان شهر ملی گلیم بافی؛ میبد، شهر ملی زیلو بافی و قلعه گنج، شهر ملی حصیر بافی است.

طرح و نقش

معمولا ظرافت، دقت، پیچیدگی و اصالت یا نوآوری طرح و نقش، منجر به قیمت بالاتری می شود. برای مثال: زمان و دقتی که برای بافت قالی‌های سبزیکار کرمان لازم است به مراتب بسیار بیشتر از  قالی‌های کف ساده‌ی کرمان است. دلیلش این است که در قالی‌های سبزیکار، به اصطلاح، جای سوزن انداختن نیست و طرح و نقش‌های ظریف، ریز و رنگارنگ، همه‌ی قالی را به زیبایی فرا گرفته است. بی شک بافنده‌ی چنین اثری، زمان و دقت  بیشتری را در کارش صرف می‌کند چون لازم است مدام به تقشه توجه کند.

در مثال دیگر: طرح‌های گلیم در مقایسه با قالی، ساده‌تر هستند، از الگوهای تکراری و هندسی محدود‌تری تبعیت می‌کنند و فاقد سایه‌های رنگی می‌باشند. این عوامل بافت آن را راحت تر و زمان تکمیل آن را کوتاه تر می‌کند. در نتیجه قیمت آن، به مراتب پایین تر از فرشی گره بافته و پر نقش و نگار با الگوهای پیچیده و تنوع رنگی بالاتر است. گرچه برخی از انواع گلیم، مانند گلیم شیریکی پیچ و سوزنی، نقوش پیچیده تری دارند و حتی ممکن است در مقایسه با برخی از فرش ها، طرح های ظربف‌تری داشته باشند.

علاوه بر این، در زمان‌های مختلف، برخی از فرش‌ها به سبب دارا بودن سبک، طرح یا رنگی خاص، از محبوبیت بیشتری نزد طراحان دکور و اقبال بیشتری از سوی خریداران برخوردار می‌شوند.

مورد دیگر، اصالت و نوآوری در طرح فرش است. طرح‌های اصیل‌تر، در بسیاری موارد همچنان طرفداران خود را دارد. طرح‌های اصیل هر منطقه، بیان و نمایشی از فرهنگ و جهان‌بینی خاص آن منطقه است. برای مثال: نقشه معروف باغی (گلستان، گلزار)،  یکی از اساسی ترین مفاهیم در فرهتگ ایرانی یعنی (باغ فردوس) را تداعی می‌کند. مبانی تجسمی خاصی که در طرح‌های ایرانی وجود دارد، نشات گرفته از اندیشه همین باغ است. که پرداختن به آن در این مجال نمی‌گنجد.

برای مثال: الگوی تقسیمات طراحی با مضارب شش یا دوازده یا بیست و چهار؛ شکل ترنج ها؛ تعداد حاشیه ها و… بازتابی از الگوی دوازده قسمتی است، که از مبانی تقسیم های ایرانی بوده و شبکه‌های مستطیلی و مربعی را با جوی‌های آب به‌وجود آورده است. طرح‌های خشتی چهار محال و بختیاری؛ شکارگاه‌های بی نظیر ایرانی؛ لچک ترنج و ماهی در هم نیز، هر یک به گونه‌ای، یادگار نقشه‌ی گلستان و فردوس ایرانی است. طرح های اصیل ایرانی، حتی وقتی با نقشمایه‌های فراوان پدید آمده باشند، آشفتگی منظمی دارند که آنها را از کثرت به وحدت می‌رساند و گویی می‌خواهند آن باغ آرمانی ملکوتی را بر زمین و عالم خاکی شکوفا سازند.

بدیهی است طرح‌های اصیل که بازتاب دهنده‌ی این نگاه هستند، ارزش بیشتری دارند. همچنین است درباره طرح‌هایی که با نگاه به اصول طراحی ایرانی، نوآوری‌های موفقیت‌آمیزی داشته‌اند. شرکت سهامی فرش ایران نیز با توجه به اصول و مبانی طراحی ایرانی، و الگو قرار دادن فرش‌های اصیل، نوآوری‌هایی، اغلب در روش استفاده از رنگ و نقش نموده است تا با حفظ اصالت فرش‌های این نشان صاحب نام، نگاهی نو به آن‌ها داشته باشد.

مواد اولیه

نوع، کیفیت، تناسب مواد مصرفی  و نحوه تولید آن‌ها، از عوامل موثر بر قیمت تمام شده‌ی فرش است. برای بافت فرش از الیاف طبیعیِ حیوانی به نام پشم و ابریشم، و الیاف طبیعی گیاهی- نخ پنبه استفاده می شود. هر یک از این الیاف، در کیفیت‌های مختلف وجود دارند و به روش‌های دستی یا ماشینی ریسیده شده و استفاده می‌شوند. این الیاف، در چله (تار)، پود و پرز(خامه) فرش، نقش دارند و بر قیمت آن موثرند.

هرچه رجشمار و ظرافت قالی بیشتر باشد، چله‌ها نخ ظریف تری دارد.  برای چله، پنبه بیشتر از ابریشم و پشم استفاده می‌شود و ساختار بیشتر قالی‌های شهری‌باف را تشکیل می‌دهد، اما استفاده‌ای در پرز فرش دستباف ندارند. چله‌های پشمی در بافته‌های عشایری و روستایی متداول است و چله ابریشم، مناسب بافت قالی‌های نفیس است.

هرچه در بافت فرش،  از الیاف بهتر، مناسب‌تر با درجه کیفیت بالاتر استفاده شود، ارزش آن فرش بیشتر است. علاوه بر این، روش آماده کردن الیاف و یا رنگرزی آن‌ها نیز بر قیمت فرش اثر مستقیمی دارد. فرشی که الیاف آن به روش دستی ریسیده شده و با رنگزاهای طبیعی رنگرزی شده است در مقایسه با الیافی که با ماشین ریسیده شده و یا با رنگزاهای شیمیایی رنگ امیزی شده ارزش بیشتری دارد.

تکنیک

زیلو، گبه، گلیم، جاجیم، قالی و…قیمت های متفاوتی دارند. برخی نمونه‌ها چون سرعت بافت بیشتری دارند طبیعتا هزینه کمتری می برد و به قیمت پایین‌تری می‌انجامد.

رجشمار

معمولا رجشمار یا تراکم بیشتر گره‌ها، بر قیمت فرش می‌افزاید. هر چه تراکم گره یا به عبارت ساده‌تر، تعداد گره‌های بافته شده در اندازه‌ای مشخص از فرش، بالاتر باشد، فرش ریز بافت‌تر و در اصطلاح، رجشمار آن بالاتر است. در نتیجه برای بافت آن به نخی با ظرافت بیشتر و بافنده ای ماهرتر نیاز است. برای مثال بافت فرش‌های نفیس و ظریف با الیاف ابریشم و توسط بافنده‌ای ماهر، بر ارزش فرش و همچنین قیمت تمام شده‌ی آن می‌افزاید.

قدمت

فرش های دستباف ایرانی بر اساس قدمتشان در دسته های نو[iii]، قدیمی[iv]، نیمه آنتیک[v] و آنتیک[vi] قرار می‌گیرند. به طور کلی، فرش نو از کارکرده ارزشمندتر است و فرش نیمه آنتیک و آنتیکی که ویژگی‌های کم نظیر، یا نایاب شده‌ی زمانه خود را دارا باشد، گران‌بهاتر است. مسلم است که هر چه فرش‌های آنتیک که در شرایط سلامت و کیفیت بالاتری  باشند، افزایش قدمت،  ارزش آن را چندین برابر می‌کند. بسیاری از فرش‌های آنتیک، آثار هنری دست‌ساز و منحصربه‌فردی هستند که نمی‌توان آن‌ها را حتی با تکنیک‌های ماشینی بازتولید کرد. روند کهنه شدن مواد و وضعیتی که در آن قرار دارند، اغلب گواهی بر کیفیت، دوام و تاریخ یک فرش اصیل ایرانی است.

وضعیت فرش و گره‌ها  از نظر سالم بودن

فرش، حتی اگر نو باشد، ممکن است ایرادهایی داشته باشد که اغلب هنگام بافت یا جداکردن آن از دار یا در اثر پرداخت یا شستشوی آن رخ می‌دهد. فرش‌های کهنه و آنتیک، ممکن است در قسمت‌هایی ساییده یا پاره شده، رنگ داده، یا دچار رنگ پریدگی و بید خوردگی شده باشند. مسلما  فرش سالم و بدون آسیب، گران‌تر از فرش فرسوده و یا دارای عیب است. جز این، شل بافی، بی‌گره بافی و جفتی بافی از ارزش یک فرش کم می‌کنند. این را هم نباید از نظر دور داشت که فرش دستباف ایرانی، علاوه بر دستباف بودنش، در بسیاری از موارد، اثری هنری به شمار می‌رود؛ لذا لزوما نباید خیلی ماشینی و مکانیکی به ایراد و عیوب فرش نگاه کنیم.

مقایسه با بازار

وقتی قصد خرید یا فروش داریم، خودآگاه یا ناخودآگاه، طی فرآیند انتخاب، نمونه‌ها را با هم مقایسه خواهیم کرد. نکته‌ای که توجه به آن اهمیت زیادی دارد، این است که به طور کلی، نمی‌توان ارزش فرشی را به دیگری ارحج دانست. لذا در مقایسه‌ی بهای فرش دستباف، بسیار مهم است که آن فرش را با نمونه‌ای از همان سبک، مقایسه کنید، یعنی تبریز را  با تبریز و نه اصفهان. زیرا هر یک، از تکنیک‌، روش بافت، مواد اولیه و به عبارت ساده تر سنت بافندگی خودشان استفاده می‌کنند. علاوه بر این، مقایسه‌ی فرش‌های کارگاهی با فرش‌های عشایری، بی فایده است زیرا شرایط کاری متقاوت، به قیمت‌های متفاوتی می‌انجامد.

بیان هنری

دو فرش با اندازه، جنس و کیفیت فنی یکسان، در حالی که به طور همزمان و توسط یک تیم بافته شده‌اند، ممکن است اختلاف قیمت بسیاری داشته باشند. اینجا پیام و بیان هنری است که قیمت را تعیین می‌کند. اینکه طرح فرش به طور نمادین یا آشکارتر، گویای پیام خاصی باشد، می‌تواند بر ارزش آن بیفزاید. جز این؛ روشی که برای بافت فرش انتخاب شده است، یا ترکیب رنگ‌ها و نقش و نگار استفاده شده در آن نیز، می‌تواند به  بیان منحصر به فردی بیانجامد.

ارزیابی فرش در  شرکت سهامی فرش ایران

همانطور که شرح داده شد، به هر حال قیمت گذاری امری تخصصی است و بهره‌مندی از نظر کارشناسان و خبرگان فن، روشی مطمئن و منطقی برای ارزیابی فرش دستباف است. شرکت سهامی فرش ایران، به عنوان یک نشان خوشنام با پیشینه‌ای ارزشمند و قابل اعتماد، همواره سعی داشته است، تا ضمن بهره‌مندی از همکاری بافندگان، طراحان و رنگرزان ماهر، برای حفظ کیفیت بافته‌های خود و تقویت جایگاهش، به عنوان نشان صاحب نام فرش ایران، ارزیابی دقیق و منصفانه فرش را مورد توجه قرار دهد.

مجموعه‌ی اقدامات شرکت فرش ایران که به تشکیل واحد ارزیابی آن انجامیده است، سبب شده تا از زمان تاسیس در سال ۱۳۱۴ تا کنون، همواره به عنوان یک نهاد معتبر در ارزیابی و قیمت‌گذاری فرش‌ مطرح باشد. در واحد ارزیابی شرکت سهامی فرش ایران، خبره‌ترین افراد نظر کارشناسانه خود را  پس از جلسه ارزیابی با استفاده از فرم‌های ارزیابی، اعلام نموده و قیمت منصفانه‌ای برای فرش تعیین می‌شود. کمیسیون کارشناسان خبره این واحد، متشکل از کارشناسان رسمی دادگستری در رشته فرش، کارشناسان بافت و تولید و کارشناسان بازرگانی است.

گردآوری: فائزه قادری
کارشناس‌ ارشد فرش دستباف

[i] تولید و تحویل فرش‌های بزگ پارچه، تخصص شرکت سهامی فرش ایران است و مفتخر به تولید شاهکارهای بی‌نظیری از این دست می‌باشد. از جمله: فرش مسجد اعظم سلطان قابوس، فرش تالار پذیرایی قصر العلم در مسقط و فرش مسجد شیخ زاید بن سلطان آل نهیان در ابوظبی .
[ii] ممکن است خامه‌هایی که بعدا تهیه می‌شوند در پاتیل دیگری رنگرزی شده و با خامه‌های قبلی اختلاف رنگی داشته باشند
[iii] فرش نو: فرش‌هایی که در ۵ سال گذشته بافته شده‌اند
[iv] قدیمی: فرش‌هایی که از پنج تا ۲۵ سال پیش بافته شده‌اند
[v] نیمه عتیقه: فرش‌هایی که از ۲۵ تا ۶۰ سال پیش بافته شده‌اند
[vi] عتیقه: فرش‌هایی که ۶۰ تا ۲۵۰ سال یا بیشتر بافته شده‌اند و شامل ارزش‌های ویژه فرهنگی و هنری باشند.