پشم مهمترین ماده اولیه فرش دستباف

در فلات پهناور ايران، علي‌رغم خشكي نسبي آب و هواي آن، مراتع سرسبزي براي پرورش دام وجود دارد. در دامنه‌هاي كوه‌هاي البرز و رشته جبال زاگرس به‌ويژه در نواحي سنندج و كرمانشاه و نواحي شمال خراسان و بلوچستان و نقاط مركزي ايران گوسفنداني پرورش مي‌يابند كه پشم‌هاي مرغوب آن‌ها در تهيۀ فرش‌هاي بادوام و پاخور به كار مي‌روند. نژادهاي معروف گوسفندان ايران عبارت‌اند از: قره‌گل، ماكوئي، سنجابي، كردي، افشاري، بلوچي، قزل، كلكوهي، مغاني، بختياري، نایيني و سنگسري که جملگی برای تولید فرش دستباف مفیدند.
گوسفنداني كه در كوهستان‌ها و هواي معتدل پرورش مي‌يابند نسبت به گوسفندان نقاط پست و مرطوب پشم‌هاي مرغوب‌تري توليد مي‌كنند. زمان پشم‌چینی عموماً دو بار در سال است که چین بهاره از پشم بلندتر و سنگین‌تر و چین پاییزه نازک‌تر و سبک‌تر است. به طور کلی پشم حاصل از چین بهاره برای استفاده در قالی مناسب‌تر است.
نوعی پشم نامرغوب به نام پشم دباغی وجود دارد که به هیچ وجه برای قالیبافی مناسب نیست. پشم دباغی به پشمی گفته می‌شود که از پوست گوسفند مرده با عملیات شیمیایی جدا می‌شود و استحکام کمتری دارند و برای قالیبافی مناسب نیست. روش تشخیص آن به این صورت است که اگر پشم بافته‌شده را با دست چنگ بزنیم رشته‌های پرز به‌سادگی گسسته می‌شود و در دست باقی می‌مانند. برای استفاده از پشم در قالیبافی و تهیۀ خامۀ فرش به ترتیب پنج مرحله انجام می‌شود: چیدن، تفکیک، شستن، حلاجی و ریسیدن پشم.
پشم معمولاً در پرز يا گوشت فرش بافته مي‌شود ولي بافندگان ايلياتي مانند قشقایي‌ها، بلوچ‌ها و طوايف لر تار و پود فرش‌هاي خود را نيز از پشم انتخاب مي‌كنند که به فرش‌های تمام‌پشم یا پشم در پشم معروف‌اند. تقريباً در تمام مراكز بافندگي ايران شيرازه‌هاي فرش را از جنس پشم انتخاب مي‌كنند (به استثناي فرش‌هاي ابريشمي). در فرش‌هاي لري و بلوچي گاهي نيز از موي بز براي اين منظور استفاده مي‌كنند.
برای شناسایی پشم از سایر الیاف روش‌های مختلفی وجود دارد، از جمله:
روش سوزاندن: بدین گونه كه مقدار كمی از الیاف را به آتش نزدیك می‌کنند. پشم طبیعی در مقابل آتش واكنش های زیر را نشان می‌دهد: در مجاورت شعله از آن دور می‌شود و خود را جمع می‌كند، زیرا از رطوبت آن كاسته می‌شود؛ در داخل شعله به‌آرامی می‌سوزد و مقداری از آن ذوب می‌شود؛ پس از دور شدن از شعله به‌آهستگی می‌سوزد؛ دود آن بوی گوگرد و تقریباً بوی موی سوخته (در اصطلاح بوی کز) می‌دهد؛ از خود خاكستری متمایل به سیاه با قابلیت نرم شدن به جای می‌گذارد.
روش مشاهدۀ فیزیكی با ریزبین: در زیر ریزبین، الیاف پشم، مانند ساقه درخت كاج، فَلس‌هایی دارد كه از یك سو آزادند و هرچه پشم كهنه‌تر و صدمه‌دیده‌تر باشد، این فلس ها كوتاه‌ترند و برآمدگی كمتری دارند.

کرک
كرك يكي از مواد تشكيل‌دهندۀ قالي‌هاي ظريف و نسبتاً گرانقيمت است. كرك در اصطلاح به پشم‌هاي نرمي كه روي بدن گوسفند و بز و شتر می‌روید و به هنگام شانه كردن بدن اين حيوانات بين دندانه‌هاي شانه گير مي‌كند گفته مي‌شود.
با توجه به كثرت قاليچه‌هاي موجود در بازار كه به‌غلط به قاليچه‌هاي كركي معروف‌اند به‌خوبي استنباط مي‌شود كه اين تعداد قاليچه قاعدتاً نمي‌توانند از پشم‌هايي كه آن‌قدر مشكل به دست مي‌آيند بافته شود بلكه پشم‌هاي ظريف خارجي مانند «مرينوس» هستند كه پرز اين قبيل قاليچه‌ها را تشكيل مي‌دهند.