فرش‌نوشت‌ها

ممکن است هزاران خرده‌فروش و دلال کتاب در جهان وجود داشته باشد اما شمار اندکی از آنها کتاب‌های تخصصی حوزه فرش را می‌فروشند یا تخصصی در این زمینه دارند؛ همچنین مجموعه‌داران کمی هستند که این دسته از کتب را در اختیار داشته باشند. به‌عبارت‌دیگر گردآوری و مجموعه‌داری کتب مرتبط با فرش چندان رایج نیست. بااین‌همه فروشندگان کتاب‌های فرشی خوب می‌دانند که تهیه یک کتاب کمیاب برای خبرگان و پژوهشگران فرش تا چه اندازه سودآور است.

برای نمونه یکی از کتاب‌هایی که در زمان خودش بسیار موردتوجه مجموعه‌داران قرار گرفت و به تیراژ بالای ۵۰۰۰ نسخه رسید –این تیراژ برای یک کاتالوگ تخصصی درباره فرش‌های ترکمن قابل‌توجه است- کتاب «ترکمن: فرش‌های عشایری و سنتی» نوشته ال. مکی و جی. تامپسون بود. این کتاب در واقع کاتالوگ نمایشگاه دست‌بافته‌های ترکمن بود که ۱۹۸۰ در موزه نساجی واشنگتن برگزار شد.

روی جلد کتاب ترکمن، نوشته ال. مکی و جی. تامپسون

کتاب‌های کمیاب فرش، مانند خود فرش‌های کمیاب، در طول زمان ارزش بیشتری پیدا می‌کنند. مانند کتاب «فرش‌های روستایی و عشایری آناتولی» نوشته دبلیو. بروگمن و اچ. بومر است که در سال ۱۹۸۳، با ۵۰۰ نسخه به زبان آلمانی و ۵۰۰ نسخه به زبان انگلیسی به قیمت ۴۰ دلار منتشر شد اما اکنون نسخه چاپ اول، تمیز و ورق‌نخورده آن -اگر یافت شود- تا ۲۰۰۰۰ دلار هم ارزش دارد.

برخی مجموعه‌داران این کتاب‌ها را با این هدف می‌خرند که فرش‌های آنتیک گمنامی را بشناسند که ممکن است در حراجی‌ها عرضه شوند. همچنین کاتالوگ‌هایی که در آنها قیمت پایه و فروش فرش‌ها آمده است، طرف‌داران زیادی بین فرش‌بازان دارد زیرا می‌توانند بر اساس آن ارزش فرش‌ها را در آینده تخمین بزنند. نکته دیگری که ارزش کتاب‌های فرش را بالا می‌برد کیفیت چاپ، اندازه صفحات و وضوح طرح، نقش و رنگ فرش‌ها است. کتاب‌هایی با عکس‌های سیاه‌وسفید، به‌ویژه اگر پس از ۱۹۵۰ چاپ شده باشند، اقبال زیادی نمی‌یابند.

به‌هرروی، جهان کتاب‌های فرش و خریدوفروش آنها هنوز برای مجموعه‌داران تازه است و زیروبم آن ناشناخته. از دیگر سو نخستین کتاب‌های این حوزه در پایان قرن نوزدهم میلادی نوشته شده‌اند و نمونه‌های نخستین چیزی حدود ۱۲۰ سال قدمت دارند؛ گرچه نسخه فیزیکی آنها بسیار کمیاب بلکه نایاب است. تا پیش از جنگ جهانی دوم انتشار کتب فرشی چندان سازمان‌یافته و منظم نبود و نویسندگان و متخصصان این حوزه نیز بسیار اندک بودند. اما پس از ۱۹۵۰ کتاب‌های بیشتری منتشر شد و علاقه‌مندان هم افزایش یافتند.

نخستین کتاب‌های فرشی که از ۱۸۷۵ تا ۱۹۵۰ منتشر شده‌اند، چه از نظر روش و چه رویکرد، با ادبیات دانشگاهی نوشته شده‌اند؛ زیرا نخستین فرش‌پژوهان همه از جامعه دانشگاهی و شرق‌شناس بودند و نگاهی کاملاً علمی و کمتر تجاری به فرش داشتند؛ اما از ۱۹۷۰ به بعد بازرگانان، دلالان فرش و پژوهشگران تجربی نیز بخت خود را در این زمینه آزمودند و کتاب‌هایی برای عامه مردم نیز نوشته شد. از پیش‌گامان این رویکرد تازه کتاب «باغ‌های بافته شده: قالیچه‌های روستایی و عشایری استان فارس در جنوب ایران» نوشته دیوید بلک و کلایو لاولس است. این کتاب علاقه به فرش‌های عشایری و روستایی را در میان عامه مردم به وجود آورد؛ جالب اینکه ناگهان تقاضا برای خرید این‌گونه فرش‌ها نیز در اروپا و آمریکا افزایش یافت. عکس‌های این کتاب را دیوید اتنبرو (طبیعت‌شناس و فیلم‌ساز مشهور انگلیسی) در جریان ساخت فیلم مستند «چشم قبیله» برداشته است. این فیلم ۱۹۷۶ ساخته شده است و قسمت پنجم آن با نام «باغ‌های بافته‌شده» درباره فرش‌بافی عشایر قشقایی است.

صحنه‌ای از فیلم باغ‌های بافته شده، ساخته دیوید اتنبرو، ۱۹۷۶

 به هر روی کسب‌وکار کتاب‌های فرشی در جهان هنوز نوپاست و ارزش‌گذاری این کتاب‌ها هم فقط از عهده کسانی برمی‌آید که کتاب‌های فرش و تاریخ آنها را کاملاً بشناسند و با همه سویه‌های ارزشی آن آشنا باشند. درباره کتاب‌های فارسی این حوزه در آینده جستاری خواهیم داشت.

گردآوری: دکتر داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز