کاربرد بز در سنت قالی‌بافی

از بز در قالی‌بافی استفاده متنوعی می‌شود. در ادامه به چند مورد استفاده کاربردی و اصطلاح بازاری در مورد بز و نقش آن در قالی‌بافی پرداخته شده است.

موی بُز، عایق آب و رطوبت

آیا می‌دانید موی بُز به عنوان عایق آب و رطوبت، چقدر در سنّت بافندگی کاربرد دارد؟

موی بُز به دلیل ساختار خاص خود در برابر آب و رطوبت مانند عایق عمل می‌کند و بافته یا منسوجی که با استفاده از آن بافته شده باشد، به طور کامل در برابر آب و رطوبت مقاومت کرده و عایق آب و رطوبت می‌شود. بسیاری از عشایر ایران از صدها سال قبل به این خاصیتِ موی بُز پی برده بودند، به همین دلیل برای بافتن سیاه چادر یا همان خانه‌های عشایری خود در دشت و صحرا از موی بُز استفاده می‌کردند. موی بز باعث می‌شود هنگام بارندگی، حتی یک قطره آب از سقف چادر عشایر عبور نکند و زیر سیاه چادر کاملا خشک بماند.
علاوه بر آن برخی از عشایر دورتا دور قالی‌های خود را حدودا به پهنای یک تا دو سانتی‌متر با موی بُز می‌بافتند که اگر آب باران جاری شد، مثل یه سدّ محکم، مانع عبور آب و خیس شدن قالی شود.
نکته جالب توجه دیگر این که هیچ جونده‌ای نمی‌تواند موی بُز را بِجَوَد و حتی بید به عنوان دشمن اصلی الیاف پشمی، نمی‌تواند به موی بُز آسیبی برساند.

شاخ بُز

آیا می‌دانید شاخ بُز یکی از ابزارهای قالی‌بافی است؟

هنگام بافتن قالی بعد از هر ردیف گره، پودکشی انجام می‌شود. برای این کار از یک چوب بلند به نام «هاف» استفاده می‌شود که لابلای چله‌های قالی قرار می‌گیرد و به سمت بالا و پایین حرکت داده می‌شود تا نخ پود بتواند راحت‌تر از لا به لای چله‌های قالی عبور کند.
در اغلب مناطق این چوب را با دست بالا و پایین می‌برند، اما در بین برخی از قالی‌بافان عشایر و روستانشینان که دارهای قالی‌بافی آن‌ها زمینی یا به اصطلاح افقی است، طبق یک سنّت قدیمی برای بالا و پایین بردن چوب هاف، از شاخ بُز استفاده می‌کنند. «شاخ بُز» کمانی شکل است. با پشت آن چوب هاف را جلو می‌برند و با انتهای کمانی شکلِ شاخِ بز، دوباره چوب هاف را عقب می‌آورند. در میان بافندگان روستاهای جنوب استان کرمان، برخی از عشایر و روستانشینان استان فارس و برخی عشایر و روستانشینان شرق ایران، مثل بلوچ‌ها و سیستانی‌ها و حتی برخی از اعراب خراسان شاخ بز یکی از مهمترین وسایل قالی‌بافی محسوب می‌شود و حتی برای بافتن برخی از انواع گلیم نیز از آن استفاده می‌کنند.

بُز و درخت سه کُنده فارس

آیا می‌دانید نقشِ پیکره بُز در دو طرف یک درخت از کُهن‌ترین نقوش قالیِ ایرانی است؟

یکی از قدیمی‌ترین نگاره‌ها در هنر ایران درختی است که در میانِ پیکره دو بز قرار گرفته است. در برخی از آثار تاریخی، بزها نشسته‌اند و در برخی ایستاده و گاهی بر روی دو پا ایستاده‌اند و دست‌های خود را به سمت درخت قرار داده‌اند؛ گویی از درخت محافظت می‌کنند. قدمت برخی از این آثار به هزاره‌های دوم تا سوم قبل از میلاد بر می‌گردد.
اما در میان قالی‌بافان ایران، بافندگان استان فارس و اغلب حوزه شهرستان نیریز به چنین طرحی کُهن علاقه‌مندند و به صورت ذهنی قالی زیبایی با طرح درخت می‌بافند که به «درختِ سه کُنده فارس» مشهور است. درخت سه کُنده که در قالی‌بافیِ نیریز و حتی برخی از دستباف‌های ایل افشار متداول است، احتمالا ریشه‌ای تاریخی از اندیشه‌ای مهری و زرتشتی داشته باشد و یا برداشتی از درخت سه کنده مانوی باشد. اما هر چه هست، پیکره بزهای اغلب ایستاده در طرفین درخت سه کنده نیریز، از قدیمی‌ترین نشانه‌های حضور نقش بز در میان قالی‌بافان است.

بُز خری یا بُز آوردن

تا به حال عبارت «بُز آوردن» یا «بُز خَری» را شنیده‌اید؟

از قدیم هر زمان که فردی جنس یا اجناسی را به هر تمهید و زرنگی، خیلی ارزان‌تر از قیمت واقعی آن جنس می‌خرید، می‌گفت: «بُز خَری کردم»؛ یعنی آن را خیلی ارزان و مُفت خریدم که البته در اصل، این جور خریدنِ مال، خوشایند و جالب نبود. اما متاسفانه اصل معنی و شیوه خرید در این عبارت از یاد اغلب مردم رفته است.

اما «بُز آوردن» معنی دیگری دارد. بُز آوردن معنی بد شانسی و بد اقبالی می‌دهد. در واقع کسی که این عبارت را به زبان می‌آورد، یک بد شانسی در کار و زندگی‌اش داشته که موقع تعریف کردن آن هم حُزن و غم در صدا و گفتارش حس می‌شد.

تورج ژوله
پژوهشگر فرش دستباف