رؤیا، روان‌زخم و بافتن آینده

موزه پرگامون برلین از غنی‌ترین موزه‌های جهان است که هر سال بیش از یک میلیون نفر از آن دیدن می‌کنند. در این موزه آثاری از هنر یونان، مصر، میان‌رودان و ایران (آثار کاوش شده از منطقه تیسفون و ایوان خسرو)، همچنین مجموعه آثار هنر اسلامی و فرش‌هایی از ایران، ترکیه و قفقاز نگهداری می‌شود. اکنون قرار است موزه پرگامون، از ۲۳ اکتبر ۲۰۲۳، برای سه سال ونیم جهت نوسازی اساسی تعطیل شود. ازاین‌رو کارشناسان موزه برنامه‌هایی ریخته‌اند تا این تعطیلات طولانی جبران شود.

از جمله این برنامه‌ها، برگزاری نمایشگاهی است با نام «رؤیا و روان‌زخم» (Dream and Trauma) که برخی از قدیمی‌ترین فرش‌ها و پاره‌فرش‌های موزه قیصر فردریش را به نمایش می‌گذارد که از دارایی‌های بنیان‌گذار آن، ویلهلم فون‌بده بوده است. نام نمایشگاه به بمباران برلین در سال ۱۹۴۵ و فرش‌هایی اشاره دارد که بر اثر آن آسیب دیدند یا نابود شدند.

چندتکه سوخته بجای مانده از فرشی صفوی که در بمباران برلین در ۱۹۴۵ نابود شد

ازبین‌رفتن فرش‌های برجسته ایرانی از دوره صفوی در آن سال خسارتی سنگین برای مجموعه قیصر فردریش بود. چند پاره‌فرش آسیب‌دیده از ایران (مانند دو فرش صفوی)، ترکیه (فرشی نسبتاً سالم از اوشاک) و قفقاز (فرش مشهور به اژدها) در نمایشگاه عرضه شده است.

سه سال پس از بمباران فوریه ۱۹۴۵ و نخستین اقدامات برای بازسازی موزه قیصر فردریش

برگزارکنندگان نمایشگاه، رایحه‌ای ترکیبی از بوی پشم سوخته، بمب‌‌های آتشین و مواد شیمیایی ساخته‌اند که بازدیدکنندگان تجربه‌ای ناخوشایند همراه با افسوس از بمباران‌شدن موزه و سوختن فرش‌ها به دست آورند.

موزه قیصر فردریش در سال ۱۰/۱۹۰۹ که فرش‌های نابودشده ایرانی در سمت راست و روبرو دیده می‌شود؛ همچنین فرش قفقازی مشهور به اژدها که اکنون پاره‌های آن در نمایشگاه عرضه شده است نیز سمت راست قابل مشاهده است

دیگر برنامه بخش هنر اسلامی موزه، رویدادی تعاملی است با نام «بافتن آینده» که استفان وبر و آنا بسلین (مدیر و کارشناس بخش هنر اسلامی موزه) کارگردانی آن را بر عهده دارند. در این رویداد فرش مشهور به اژدهای قفقاز بافته شده در سده هفده میلادی که در بمباران موزه کم‌وبیش تخریب شد، بازبافی شده است. البته فرش را به همان شکلی که سوخته بود (بخش‌های خالی را سفید بافته‌اند)، در هند در اندازه ۳ در ۶ مترمربع با پشم و ابریشم بازبافی و به ۱۰۰ تکه ۶۰ در ۳۰ سانتی‌متر تقسیم‌ کرده‌، سپس تکه‌ها را بریده‌ و هر برش را طی فراخوانی در اختیار ۱۰۰ داوطلب از سراسر جهان قرار داده‌اند.

بازبافی فرش اژدهای قفقازی در هند برای رویداد بافتن آینده

در شرح این رویداد آمده است: رنجی مشترک در شرایط دشوار نصف می‌شود. شادی نیز چنین است؛ اما برعکس؛ چون به اشتراک گذاشته شود، می‌توان آن را حداقل دوبرابر کرد. در بخش هنر اسلامی موزه نیز ضریب شادی اکنون دستکم ۱۰۰ تعیین شده است، اما میزان شادی و افرادی که پاره‌فرش‌ها به دستشان می‌رسد طی سه‌سال‌ونیم افزایش می‌یابند. از آنجا که موزه تا سال ۲۰۲۷ تعطیل خواهد بود، رویداد تعاملی «بافتن آینده» شکل گرفته است تا ارتباط دوست‌داران هنر با هم قطع نشود.

فرش مشهور به اژدهای قفقاز بافته شده در سده هفده میلادی که در بمباران موزه کم‌وبیش تخریب شد

شیوه انجام رویداد بدین‌گونه است که داوطلبان طی فراخوانی در روزی که موزه مشخص کرده بود گرد هم آمدند و شخصاً با قیچی از جایی که مشخص شده بود، تکه‌ای را که می‌خواستند از فرش بریدند. هر شخص می‌تواند پاره‌فرشی را که بریده است، ۴ تا ۶ ماه نزد خود نگه دارد سپس به شخص دیگری، هر کس که دوست داشته باشد در هر کجای جهان بفرستد. شرکت پست DHL مسئولیت انجام کلیه ارسال‌ها را با مطمئن‌ترین شرایط که آسیبی به پاره‌فرش‌ها نرسد بر عهده گرفته است. هر پاره فرش برچسبی دارد که امکان شناسایی و رهگیری آن را فراهم می‌کند.

سال ۲۰۲۷ همه قطعات پس از سفری بلند یا کوتاه دوباره در موزه پرگامون گرد هم آمده و کنار یکدیگر چیده می شوند. قرار است داستان هر کدام از قطعات در زمان بازگشایی موزه منتشر شود. هر کسی که قطعه ای به دستش می رسد می تواند آزادانه تجربه و داستان خودش را از آن پاره‌فرش بنویسد.

استفان وبر می‌گوید: «ما به تبادل نیاز داریم. تنها تبادلات فرامنطقه‌ای سبب پیشرفت فرهنگی می‌شود. مهاجرت ایده‌ها، اشیا و افراد در سرتاسر جهان پیشران توسعه ماست». او ادامه می‌دهد: «در بافتن آینده، شما بخشی از یک رویداد فراملی می‌شوید. شبکه‌ای که از داستان‌ها شکل می‌گیرد؛ جشنی که امروز برپا می‌شود و آینده را شکل می‌دهد!»

هنگامی که پاره‌فرش‌ها دوباره در سال ۲۰۲۷ کنار هم قرار می‌گیرند، می‌توانید منتظر یک سلام بزرگ نیز باشید. آیا همه قطعات به برلین بازمی‌گردند؟ آیا در سفری که داشته‌اند، نشانه‌ای از سایش در آنها به وجود آمده است؟ اگر بله چرا و کدام یک؟ هر پاره‌فرش چه داستانی برای ما دارد تا در رسانه‌های اجتماعی و فضای مجازی منتشر کنیم؟ آنان که هر پاره‌فرش را کوتاه یا بلند در اختیار داشته‌اند چه کسانی بوده‌اند؟

هدف این است که تاریخی برای یک ابژه و روایتی افسانه‌ای و چندصدایی را شکل دهیم که بیش از همه درباره یک چیز باشد: الهام بخشیدن به نبوغ انسانی و تأیید تبادل فرهنگی به‌عنوان اصلی که زندگی همه ما را پربارتر می‌کند…

شما اگر بودید کدام تکه از اژدهای قفقاز را برای خود می‌بُریدید؟

گرداوری: داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز