فرش کاشمر

هر ایرانی داستان درخت سروی که زرتشت از بهشت آورد و در کاشمر کاشت را می­داند. شهر کاشمر که سابقاً تُرشیز نامیده می‌شده است اکنون در بین مراکز قالی‌بافی خراسان حائز اهمیت است و در بازارهای داخلی، مقامی شایسته، در جایگاه فرش ایران کسب کرده است.

تاریخچه فرش کاشمر

شهر کاشمر (تُرشیز) یکی از شهرستان­های خراسان رضوی است که در حوزه­ ی فرشبافی فعالیت دارند و تا مشهد ۲۳۰ کیلومتر فاصله دارد. پس از مشهد، بیرجند و درخش، کاشمر مقام چهارم مراکز قالی‌بافی خراسان را دارد. شروع دوران بافت و بافندگی جدید در کاشمر را باید در سال‌های بین  ۱۲۶۰ تا ۱۲۸۰ جستجو نمود. محمد کرمانی اولین استاد کار قالیباف در منطقه کاشمر بود که با توجه به نام وی به نظر می‌رسد وی از اهالی کرمان باشد که به کاشمر مهاجرت نموده است.

سال ۱۳۴۰ را می‌توان سال تحول، جنبش و نوآوری برای قالی کاشمر محسوب نمود. در این سال با ورود استاد علیپور دگرگونی عظیمی در قالی‌بافی خراسان به ویژه کاشمر روی داد. نوآوری و تحول در طرح‌ها در کنار بالا بردن رجشمار فرش‌ها تا حد ۳۵ و ۴۰ از خصوصیات بارز این دوران بود. عرضه طرح زیر خاکی که در خراسان بویژه کاشمر به طرح کاسه و کوزه معروف است با استفاده از برخی موتیف‌ها و گل‌های رایج در طرح‌های تبریزی بدعتی بود که باعث رونق قالی‌بافی کاشمر گردید. این طرح که در سرتا سر آن علاوه بر استفاده از تصاویر کوزه، گلدان و کاسه دارای تصاویر و حتی مناظر متعدد است، عموماً در زمینه‌های لاکی و سرمه‌ای عرضه می‌گشت. عدم رنگ‌آمیزی نقشه‌ها در حین طراحی و مشخص نمودن هر بخش از طرح با یکی از اعداد از دیگر نوآوری‌های استاد علیپور بود که از تبریز به ارمغان آورد.

از سال ۱۳۵۰به جهت رونق قالی‌های کاشان با طرح‌های خاص خود دوره‌ای در قالی‌بافی کاشمر آغاز گردید که به دلیل کیفیت پایین قالی کاشمر نسبتاً به نسخه اصیل کاشان، چندان موفقیتی در عرضه و فروش قالی‌ها حاصل نشد. در سال ۱۳۶۰ توجه به طرح‌های اصیل خراسان به ویژه انواع نقشه‌های افشان و لچک و ترنج شاه‌عباسی با گل‌های درشت خاص فرش‌های مشهد و بازگشت به فرش‌های اصیل منطقه از جمله زیر خاکی، دوران جدید در قالی‌بافی کاشمر آغاز گردید. البته تولید و عرضه قالی‌های سبک کاشان در این مدت نیز به طور پراکنده ادامه داشت. از سال ۱۳۶۶ به جهت بازار عالی و استثنایی فرش نایین در داخل و خارج از کشور، که نفوذ آن در خراسان سریعتر از دیگر استان‌ها بود باعث گردید افراد زیادی از بافندگان کاشمر به عرضه قالی‌هایی با این شیوه مبادرت ورزند. با توجه به طرح‌ها و نقوش قالی کاشمر می‌توان آن‌ها را به چهار گروه :
۱-طرح‌های نایین ۲-طرح‌های کاشان ۳-طرح‌های تصویری ۴-طرح‌های گل فرنگ جدید طبقه‌بندی نمود.

ویژگی‌های فرش کاشمر

از لحاظ نوع گره مورد استفاده گره نامتقارن (فارسی) عمده‌ترین نوع گره به کار رفته در قالی‌های کاشمر و روستاهای حومه آن می‌باشد که البته در کنار آن به طور پراکنده و محدود گره متقارن(ترکی) نیز استفاده می‌گردد.

شیرازه کلیه قالی‌های کاشمری پس از اتمام بافت انجام می‌گیرد. همچنین پرداخت و قیچی نمودن گره‌ها پس از اتمام و همواره توسط کارگاه‌های پرداخت و با استفاده از قیچی‌های برقی انجام می‌شود.

چله‌کشی کلیه قالی‌های کاشمر به صورت ترکی و بر روی دار انجام می‌گردد. پشم به عنوان ماده اولیه قالی‌های کاشمر در کنار کاربرد محدود ابریشم در قالی‌های سبک نایین مواد اولیه مورد استفاده قالی کاشمر را تشکیل می‌دهد. رجشمار فرش‌های کاشمر حدود ۳۵ و۴۰ است، مکانیزم بافته‌ها لول‌باف است و بافنده‌های کاشمر بیشتر در اندازه‌های ۲در۳  و ۵/۲ در ۵/۳ و ۳در۴ می‌بافند و به بافت قالیچه کمتر رغبت نشان می‌دهند. استفاده از مواد رنگ‌دار مصنوعی در بین رنگرزهای کاشمری به دلیل سهولت مصرف و ارزانی قیمت رواج فراوان دارد.

طرح و رنگ فرش کاشمر

طرح فرش‌های کاشمر، بیشتر از نقشه­های مناطق تبریز، مشهد، نایین و کاشان استفاده شده است که طرح زیرخاکی تبریز یکی از آن‌ها است که گاه فاقد حاشیه بوده و تمامی سطح فرش از نقش‌های سر ستون‌های بناهای تاریخی گلدان و ظرف‌های قدیمی پوشیده شده است. نقش سرو در بین نقوش گیاهی قالی‌های کاشمر از اهمیت بسیاری برخوردار است و بخش زیادی از متن و زمینه را به خود اختصاص داده است که با وجود روایات تاریخی سرو زرتشت اهمیت آن آشکار می‌شود؛ در نقوش حیوانی، نقش سیمرغ یکی از بی نظیرترین نقوش قالی کاشمر است که تقریباً در هیچ یک از نقشه فرش منطقه دیگری پیدا نمی‌شود و می‌توان آن را مشخصه قالی کاشمر دانست(تصویر ۱). همچنین
طرح­ های افشان و لچک ترنج از نمونه طرح و نقشه­ های کاشمر است.

تصویر۱: نقش سیمرغ در فرش کاشمر

دو طرح بنام و شناخته شده سال‌های قبل از ۱۳۴۰، طرح‌های حسن‌قاضی و زرین‌کلک است که در طی سال‌های متمادی بطور پراکنده توسط بافندگان کاشمری مورد استفاده قرار گرفته است.

نوع رنگ لاکی مورد استفاده در قالی‌های کاشمر را می‌توان یکی از وجوه تمایز و شاید هم تشخیص بافته‌های این ناحیه قلمداد نمود. این نوع رنگ لاکی که در دیگر مناطق به لاکی گل خاری شهرت دارد، سالیان درازی است که کاربرد وسیعی در بافته‌های کاشمر دارد.

معرفی اساتید تولیدکننده و طراحان فرش کاشمر

عزیزالله خانی به همراه احمد ترک از اولین تولیدکنندگان فرش کاشمر بوده‌اندکه کار بافندگی را از سال‌های قبل از ۱۳۰۰ آغاز نمودند همچنین حاج عباس گلستانی، محمدحسین وزان، غلامرضا عابدینی، اکبر عابدینی و علی ابراهیمی از دیگر تولیدکنندگان قدیمی قالی کاشمر بوده‌اند. در سال‌های اخیر نیز آقایان: مشتاقی، علی اصغر مسافر، اکبر جعفری، احمد شجاعی و برخی دیگر از تولیدکنندگان قالی کاشمر با عرضه فرش‌های نسبتاً نفیس و زیبا ، فعالیت‌های مجددی را برای احیای فرش کاشمر آغاز نموده‌اند. از اساتید طراح همانطور که گفته شد می‌توان به استاد علیپور که منشا تحولات بسیاری بود اشاره کرد همچنین می‌توان از استاد غلامحسین اسکندری ترقبانی، علی اکبر جعفری جواد جوادی و … نام برد.

شرکت فرش ایران نیز با بیش از نیم قرن فعالیت مستمر خود در شهر کاشمر، از دیگر حاضران در این میدان است، که اکنون حدود  ۳۰۰ دستگاه قالی‌بافی به همراه ۵۰۰ بافنده و ۲۰۰۰متر مربع تولید فرش به صورت سالیانه دارد.

ریحانه کثیری
کارشناس ارشد فرش دستباف

برای اطلاعات بیشتر درباره قالی کاشمر می­‌توانید منابع زیر را مطالعه کنید:

-ژوله، تورج(۱۳۷۵). برگی از قالی خراسان. ناشر: شرکت سهامی فرش ایران.

-ادوارز، سیسیل(۱۳۶۷). قالی ایران، ترجمه مهین دخت صبا، انجمن دوستداران کتاب.

-ژوله، تورج، (۱۳۸۱).“پژوهشی در فرش ایران”، انتشارات یساولی، تهران.

-نصیری، محمد جواد، (۱۳۷۴).“سیری درهنر قالی‌بافی ایران”، مؤلف، تهران.

-قاسم زاده،زهره، زنده دل،عاطفه.بررسی طرح و نقشمایه های قالی کاشمر.همایش ملی توسعه پایدار.