فرش بیجار

تاریخچه فرش بیجار

بیجار یکی از شهرهای استان کردستان است منطقه‌­ای که در گذشته گروس نامیده می­‌شده و ظاهراً از طایفه­‌ای به همین نام گرفته شده است. امروزه تجار قدیمی فرش هنوز هم قالی قدیمی بیجار را با نام گروس می­‌شناسند. ناحیه قالی­بافی بیجار مشتمل بر شهر بیجار و چهل روستای دیگر آن است.

بین دو جنگ (جنگ جهانی اول و دوم) به ندرت قالی در این ناحیه بافته می­‌شد و در اوایل قرن بیستم این صنعت احیا شد. در سال ۱۹۳۸م، حدود ۱۰۰۰ دستگاه بافندگی در این ناحیه مشغول بافتن بودند. در جنگ جهانی دوم تقاضا برای فرش در مرکز استان (سنندج) بیشتر شد و به دلیل اینکه قالی­‌های ضخیم و سنگین بیجار را نمی‌­پسندیدند رو به تنزل رفت.

در کردستان اصولاً قالیچه­‌های کوچک می­‌بافند اما در بیجار و اطراف آن (روستاها) به تهیه قالی­‌های بزرگ­تر مشغول بودند دلیل آن هم این است که بیجاری­‌ها کرد نبودند بلکه ترک بودند و اکثر قبایل ترک، مثل قالی‌­های بیجار قالی‌­های خود را دوپود می‌­بافند. در بین این قبایل ترک ناحیه هریس و تبریز، قشقایی­‌های فارس و بعضی از ایلات افشار را در کرمان می­‌توان نام برد. این خوانین ترک شرق کردستان برای قصرهای خود به قالی­‌های محکم و بزرگ نیاز داشتند و دستور دادند که آن­ها را به همان شیوه عشایری و گره ترکی و دو پود پشمی تهیه کنند. یعنی به همان شیوه­ای که قالی اوشاک۱ تا به امروز بافته شده است. در واقع قالی بیجار می­‌تواند یکی از خویشاوندان دور قالی اوشاک ترکیه باشد.

این کجی از راستی ماست۲

علت فشردگی و کجی­ قالی بیجار پود پشمی است که در آن به کار می­‌بردند. پشم بر عکس پنبه، ماده‌­ای است که حالت ارتجاعی دارد و برای به دست آوردن فرشی که متراکم باشد پودهای پشمی را باید به شدت کوبید که در نتیجه قالی­‌های خشن و فشرده به دست می‌­آید. این درستی دفه زدن بافندگان بیجاری است که با دشواری پودهای پشمی را چنان می­‌کوبیدند که سرجای خود قرار بگیرد به این جهت قالیبافان بیجار علاوه بر شانه سنگینی که از آهن و چوب ساخته می‌شد ناگزیر ابزار مخصوص دیگری برای این منظور تهیه کردند که شبیه یک پنجه آهنی بود که ۳۱ سانتی‌متر طول دارد.

  طرح و رنگ فرش بیجار

یکی از مشخصه­‌های قالی بیجار رنگ­‌های بکار رفته در آن است. تضاد جسورانه بین رنگ‌­های به کار رفته، زیبایی این قالی­‌ها را دو چندان می‌­کند. در قالی­‌های گروس به کار بردن رنگ­‌های شاد و تند مانند قرمز و رنگ­‌های متمایل به آن بویژه رنگ­‌های: چهره‌­ای (یک اصطلاح محلی برای رنگ صورتی پررنگ) و صورتی و پوست پیازی، مشکی، سفید، حنایی و انواع سبزها در زمینه­‌های سرمه­‌ای و سفید و قرمز زیاد به چشم می‌­خورد. این جسارت را در کاربرد نوعی از رنگ زرد می‌­توان دید که خاص بیجار است و حتی در قالی­‌های کف­‌ساده که متن آنها ساده و خلوت می‌­باشد به کار می­‌رفته است.

  تعداد طرح‌­های غالب که در بیجار تولید شده است اغلب محدود و معمولاً از نقشه­‌های گردان استفاده شده است. از نقوش و طرح­‌های معروف و قدیمی بیجار سمن برخانوم، نقش زیبای اسلیمی دهن­‌اژدری و نقشه سرداری است. در تصویر ۱ قالی اصیل بیجار طرح سرداری مشاهده می‌­شود. این قالی تمام ابریشم که به نقشه سردار معروف است مجموعه‌­ای از بند اسلیمی­‌ها و شاخه و برگ­‌های متنوع است که سرتا­سر متن سرمه‌­ای رنگ را پوشانده‌­اند و در اندازه ۲۰۰*۳۱۳ و رجشمار ۷۰ در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی بافته شده است.

تصویر ۱:قالی اصیل بیجار طرح سرداری معروف به اسلیمی شاخه¬شکسته(طرح گروس)
محل نگهداری: موزه فرش ایران

طرح لچک و ترنج هندسی نیز در قالی­‌های قدیم بیجار مشاهده می‌­شود. گلفرنگ بیجار، طرح مستوفی، گل و بلبل، گل وکیلی نیز در قالی­‌های بیجار استفاده شده است. نقشه معمول بیجار نقشه معروف هراتی با ترنج وسط است، اما از جالب توجه­ترین نقشه­‌های بیجار نقشه­‌ی بارعام یا تریکلنیوم۳ است. سیسیل ادواردز در کتاب قالی ایران این نقشه را این گونه توصیف می­‌کند: “بعضی از خوانین محلی میل داشتند که، چهار تخته قالی معمول در ایران، یعنی سرانداز و میان‌­فرش و دو کناره، یک جا و در یک تخته قالی بافته شود این قالی بافته شد و خوب از آب درآمد و تکرار شد و از آن پس قالی­‌هایی به این سبک تهیه کردند” (تصویر ۲).

تصویر ۲: قالی تریکلنیوم بیجار، (۶۳۸*۴۰۲)
«در این طرح سرانداز، میان‌فرش و دو کناره به صورت سرهم بافته می‌شود»

 در بیجار برای آشنا ساختن روستاییان با طرح­‌های جدید ابتدا آن را روی تکه قالیچه کوچکی می‌بافتند که به آن واگیره یا اورنَک۴ می­‌گویند(تصویر ۳). اما امروزه جهت استفاده، از روش جدیدتر با نمایاندن طرح بر روی کاغذ شطرنجی صورت می‌­پذیرد.

تصویر ۳: اورنَک (قطعه کوچکی از قالی بافته شده که در آن نقش زمینه و حاشیه ها نمایان است)

ویژگی­‌های فرش بیجار

قالی­‌های امروزه بیجار همگی از نوع دو پود و در گروه قالی­‌های لول­‌باف۵ هستند. تا حدود سه دهه قبل قالی بیجار سه پود نیز بافته می­‌شد. گره مرسوم در این منطقه نیز متقارن است. شیرازه به صورت متصل بوده و پرداخت هنگام بافت صورت می­‌گیرد همچنین گلیم‌­بافی به صورت فارسی بافته می­‌شود و دار استفاده شده در قالی­‌های بیجار عمودی و ثابت، با چله­‌کشی ترکی است. رجشمار قالی­‌ها بین ۳۰ و حداکثر ۳۵ هستند.

 بهترین فرش­­‌های این ناحیه را ایل شاهسون تیره‌­ی امیرافشاری، که در شمال بیجار و اطراف تکاب زندگی می‌­کنند، می‌­بافند. نقش‌­ها و طرح­‌های این منطقه گلدار و شاخه­ شکسته هستند. گاهی فرش‌­های آنان با بافت­‌های ایل افشار، که در حوالی کرمان هستند، مشابهت پیدا می­‌کنند.

قالی تریکلنیوم بیجار

پی نوشت

۱٫ نام یکی از استان­های ترکیه است.

۲٫ اشاره به حکایت انوشیروان عادل: (این کژی از بهر چیست؟ این کژی از راستی ماست).

۳٫نامی یونانی-رومی است که سیسیل ادواردز معتقد است این نام­گذاری مفهومی ندارد و بدون شک از این نام این معنی مستفاد می­شود که شاهزاده یا حکمرانی بر روی شاه­نشین و یا سکویی که با قسمت بالای قالی پوشیده جلوس می­کند در حالی که فرمانبرداران و ملازمان وی در دو صف، در قسمت­های کناری قالی در حالی که پشت آن­ها رو به دیوار است، می­ایستند.

۴٫ اورنَک یک فرش کوچک است که در آن نمونه‌هایی از طرح‌ها و نقش‌مایه‌های مختلف بافته شده است و بافنده هنگام بافت یک قالی به آن رجوع می‌کند و طرح و نقش مورد نظرش را از آن اقتباس می‌کند. از این نظر اورنَک یک الگو یا نوعی بایگانی از نقوش مختلف بود که بافندگان از آن برای بافت یک فرش جدید استفاده می‌کردند.

۵٫ لول باف: شیوه­ای از بافت فرش است که در آن تار­های چله بر روی دار به گونه­ای قرار گرفته­اند که در محل گره زدن کاملاً به هم چسبیده­اند و به کمک چوب هاف (در مناطق آذری) و چوب هاف و کوجی (در مناطق فارسی باف) به صورت زیر و رو قرار می­گیرند. زاویه بین چله­ها در این شیوه بین ۱۲۰-۸۰ درجه در نوسان است. هر قوس در پشت فرش نشانگر یک گره است و در پشت فرش ردیف گره­ها برجسته و متمایز دیده می­شود.

برای اطلاعات بیشتر درباره قالی بیجار می­توانید منابع زیر را مطالعه کنید:

-ادوارز، سیسیل(۱۳۶۷).قالی ایران،ترجمه مهین دخت صبا،انجمن دوستداران کتاب.

-بصام، سیدجلال الدین و همکاران(۱۳۸۳).رویای بهشت (هنر قالی­بافی ایران)،تهران:اتکا.

-ژوله، تورج، (۱۳۸۱).“پژوهشی در فرش ایران”، انتشارات یساولی، تهران.

-نصیری، محمد جواد، (۱۳۷۴).“سیری درهنر قالیبافی ایران”، مؤلف، تهران.

-ابراهیم نژاد، محمد ابراهیم،(۱۳۷۶). “مروری بر قالیبافی گروس”، سلاله، زنجان.

-https://www.jozan.net/rug-lexicon/triclinium-carpets

ریحانه کثیری
کارشناس ارشد فرش دستباف

آخرین نمونه آثار بیجار شرکت فرش ایران را اینجا زیر ببینید