لوتو، فرش‌هایی با نام یک هنرمند!

قرن ۱۶ و ۱۷ را «عصر طلایی قالی‌بافی» می‌نامند. برآوردها بر اساس سوابق تجاری، جهیزیه و املاک نشان می‌دهد که صدها هزار فرش در آن زمان تولید و معامله شده است. با این حال، تنها حدود ۲ تا ۳ هزار قالی و تکه‌ فرش از آن دوران باقی مانده است.

خود نگاره لورنزو لوتو

بسیاری از این شاهکارها را هنرمندان رنسانس در آثار نقاشی خود گنجانده‌اند و اگر از این طریق حفظ نمی‌شدند، در طول زمان و برای همیشه از دست می‌رفتند. بیشتر آنچه را که ما امروز در مورد گروه خاصی از فرش‌های عتیقه آناتولی می‌شناسیم، مدیون هنرمند ایتالیایی لورنزو لوتو (۱۴۸۰-۱۵۵۶/۷) هستیم. این گروه از فرش‌ها به «فرش‌های لوتو» معروف شدند و اگر نقاشی‌های لوتو نبود، از تاریخ ناپدید می‌شدند.

فرش‌های آناتولی قرن شانزدهم

در قرن شانزدهم، هنر قالی‌بافی هم از نظر تعداد فرش‌های تولید شده و هم در کیفیت طرح‌ها، به اوج خود رسید. فرش‌ها به سفارش دربار، نجیب‌زادگان ثروتمند و به عنوان هدایای دیپلماتیک مورد توجه بود. فرش‌های امپراتوری عثمانی نیز، به عنوان نشانه‌ای از ثروت و موقعیت در ایتالیا و سایر نقاط اروپا به شمار می‌آمد.

لورنزو لوتو هنرمند آموزش دیده اهل ونیز بود که به دلیل رئالیسم و استفاده از رنگ‌های اشباع‌شده شناخته شده است. فرش‌هایی که توسط لوتو نقاشی شده‌اند با الگوی تکراری از نقوش هندسی ساده و پیچیده مشخص می‌شوند. آنها معمولاً طرح‌هایی به رنگ زرد یا کرم در زمینه قرمز تیره هستند. اعتقاد بر این است که فرش‌های واقعی در منطقه‌ای در امتداد ساحل دریای اژه آناتولی تولید شده‌اند.

فرش صادراتی در مقابل فرش داخلی

فرش‌های لوتو از نوعی که در دربار عثمانی وجود داشتند، نیستند. فرش‌هایی که برای استفاده دربار امپراتوری عثمانی در نظر گرفته شده بودند، معمولاً از نوع ترنجدار با طرح‌های پر گل بودند و فرش‌های صادراتی، عموماً قالیچه‌های کوچک را شامل می‌شدند. در ترکیه، فرش‌های بافته شده به منظور مصارف خانگی، برای استفاده روی زمین استفاده می‌شدند. با این حال، در اروپا، همانطور که در نقاشی‌های لوتو نیز به تصویر کشیده شده است، بسیاری از این فرش‌ها روی میزها پهن می‌شدند.

از آنجا که ایتالیا مقصد اصلی صادرات بوده است، این احتمال وجود دارد که لورنزو لوتو در معرض فرش‌های هندسی صادراتی قرار داشته باشد. به‌نظر می‌رسد که حاشیه‌های قالی‌های لوتو مزین به خط کوفی باشد، اما در واقعیت نوشته‌ای قابل خواندن نبود، بلکه تنها طرحی تزئینی بود و به گونه‌ای طراحی شده بود که شبیه به خوشنویسی باشد.

فرش «لوتو» در موزه متروپولیتن ، با تزئینی شبیه به خط کوفی

فرش‌های لوتو و نقاشی‌های لوتو

اولین فرش‌های لوتو حدود سال ۱۵۱۶ در نقاشی‌ها ظاهر شدند، اما تصور می‌شود که طرح آن بسیار قدیمی‌تر باشد. به نظر می‌رسد که این گروه از فرش‌ها به همان سرعتی که در اواخر قرن هفدهم ظاهر شدند، از نقاشی‌ها محو می‌شوند. در اثر تلاش مجموعه‌داران خصوصی، تعداد کمی از این فرش‌ها موجود است. اما در بیشتر موارد، تنها مدرکی که از طرح‌های زیبای آنها داریم، نقاشی آنهاست.

نقاشی “شوهر و همسر” لورنزو لوتو

موزه هنر متروپولیتن دو فرش لوتو در مجموعه خود دارد. یکی از آنها نشان‌های خانواده سنتوریون و دوحه را نشان می‌دهد و بیانگر آن است که احتمالاً سفارشی بوده‌اند. موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نیز دارای یک فرش لوتو است که به خوبی حفظ شده است. موزه هنرهای ترکی و اسلامی در استانبول، دارای لوتوی بی نظیر قرن هفدهمی با نقش‌های گل رز و نوار ابری است که مشخصه فرش‌های اوشاک است. جدای از اینها، تنها دو یا سه نمونه دیگر در دنیا وجود دارند.

یکی از بهترین نمونه‌ها، فرش‌های لوتو است که در نقاشیِ محراب ساخته شده برای کلیسای سن جیووانی پائولو در ونیز به تصویر کشیده شده است. این فرش‌ها را می‌توان در نقاشی‌های لوتو شوهر و همسر (۱۵۲۳)، پرتره جیووانی دلا ولتا با همسر و فرزندانش (۱۵۴۷) و خیریه سنت آنتونی (۱۵۴۲) دید.

لوتو اولین هنرمندی نبود که این فرش‌ها را در نقاشی‌هایش به تصویر کشید. اسنادی وجود دارد که نشان می‌دهد او در طول زندگی‌اش بیش از یکی از این فرش‌ها را داشته است. با این حال، ما نمی‌دانیم که آیا هیچ یک از فرش‌هایی که در نقاشی او به تصویر کشیده شده است، متعلق به او بوده است یا در جاهای دیگر در سفرهایش دیده است. با حدس زدن تعداد سوابق انواع فرش‌هایی که نقاشان دوره رنسانس به تصویر کشیده‌اند، این الگو زمانی در میان فرش‌های تجاری بسیار رایج بود.

محققان فرش‌های موجود در نقاشی‌های رنسانس را بر اساس طرح و سبک طبقه‌بندی می‌کنند. بسیاری از هنرمندان الگو یا سبک خاصی از فرش را به تصویر می‌کشیدند، این احتمالاً به دلیل نوع رایجی بود که در معرض آن قرار می‌گرفتند

« سنت آنتونینو صدقه می‌دهد»، موزه متروپولیتن

میراث ماندگار فرش‌های لوتو

در مورد فرش‌های لوتو، بیشتر از طریق نقاشی می‌دانیم تا از آنچه که به زمان ما رسیده باشند. فرش‌های لوتو از منظر تاریخی گروه مهمی هستند، زیرا به نظر می‌رسد که نقش فرش به طور ناگهانی پدید آمده و سپس به سرعت ناپدید شده است، اما تاکنون توضیحی در مورد دلیل این امر نداریم.

فرش «لوتو» اواخر قرن شانزدهم، موزه متروپولیتن

آنچه می‌دانیم این است که این فرش‌ها دارای برخی از باشکوه‌ترین ترکیبات رنگی از نقش و نگارهای زیبا در تاریخ فرش‌بافی هستند. پیدا کردن یک فرش لوتو اصیل تقریباً غیرممکن است، اما در طول سال‌ها، آنها در دوره‌های زمانی مختلف بافته شدند. برخی از بازتولیدهای بدیع در اواخر قرن نوزدهم ایجاد شد. در بسیاری از موارد، تشخیص کپی از نسخه اصلی دشوار است، زیرا تکنیک‌های رنگ و بافت تغییر قابل توجهی نداشته است. حتی بازتولیدهای مربوط به اواخر قرن نوزدهم نیز عتیقه‌ای ارزشمند محسوب می‌شوند.

نویسنده: اومری شوارتز
ترجمه: فائزه قادری