فرش‌های سرزمین دراکولا

نقشه رومانی و ترانسیلوانیا در اروپا

مجموعه‌ای بزرگ از قالی‌های دوره عثمانی، در اروپا و جایی نگهداری می‌شود که بیشتر مردم از آن آگاهی ندارند. ترانسیلوانیا؛ منطقه‌ای در رومانی که از سال ۱۸۹۷م که برام استوکر رمان دراکولا را نوشت به‌عنوان پناهگاه و محل قرارگیری کاخ مخوف کنت ولاد دراکولا شناخته می‌شود. سرزمین ترانسیلوانیا تا پیش از جنگ جهانی اول جزئی از امپراتوری اتریش-مجارستان بوده است اما پس از فروپاشی این امپراتوری به‌عنوان بخشی از خاک کشور رومانی به شمار می‌رود. چندین کلیسا با معماری گوتیک ژرمنی در ترانسیلوانیا وجود دارد که مجموعه‌ای از قالی‌های دوره عثمانی را در خود جای‌داده است. این قالی‌ها قرن‌هاست که به دیوارهای کلیسا آویخته‌اند و امروز به‌عنوان گنجینه ملی رومانی در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارند. پرسش اینجاست که این قالی‌ها که همگی از میانه سده پانزدهم تا میانه سده هجدهم میلادی بافته شده‌اند، چگونه به کلیساهای ترانسیلوانیا رسیده‌اند؟ این موضوع یکی از داستان‌های شگفت‌انگیز تاریخ فرش جهان است.

تقریباً ۴۰۰ قالی در کلیساها و موزه‌های منطقه وجود دارد که دربرگیرنده نقشه‌های پرآوازه فرش عثمانی مانند هولباین، لوتو و چینتامانی است. اما فراوان‌ترین فرش‌ها طرح محرابی دارند. همچنین فرش‌هایی مربوط به دوره عثمانی در ترانسیلوانیا وجود دارد که نقشه آنها در دسته‌بندی‌های فرش‌های کلاسیک عثمانی نمی‌گنجد. این نقشه‌ها به این سبب که راه دیگری برای دسته‌بندی آنها تاکنون پیشنهاد نشده است به‌طورکلی تحت عنوان فرش ترانسیلوانیا دسته‌بندی می‌شوند.

مجموعه‌ای بزرگ از قالی‌های دوره عثمانی، در اروپا و جایی نگهداری می‌شود که بیشتر مردم از آن آگاهی ندارند. ترانسیلوانیا؛ منطقه‌ای در رومانی که از سال ۱۸۹۷م که برام استوکر رمان دراکولا را نوشت به‌عنوان پناهگاه و محل قرارگیری کاخ مخوف کنت ولاد دراکولا شناخته می‌شود. در پاسخ به این پرسش که این قالی‌ها چگونه به ترانسیلوانیا رسیدند باید گفت مجموعه‌ای از بازیگران و رخدادها در گوشه‌ای دورافتاده از اروپا، جایی که به‌سختی انتظار ملاقات آن‌ها می‌رود، گرد هم می‌آیند و هر یک نقشی در این صحنه بازی می‌کنند. نخستین آنها استعمارگران ژرمن هستند که به دعوت حاکمان مجار (حاکمان آن زمان منطقه)، وارد ترانسیلوانیا شدند. هدف از این مهاجرت، احیای اقتصاد منطقه و تقویت دفاعی آن، به‌ویژه پس از تهاجم مغول‌ها در قرن سیزدهم بود. ژرمن‌ها که مردم محلی آنها را به نام ساکسون‌ می‌شناسند، شهرهایی ساختند که در مرکز آن‌ها کلیسایی به سبک گوتیک جای گرفته بود با دیوارهای بلند چون یک ارگ نظامی. منطقه‌ای که ساکسون‌ها سکونت داشتند اکنون هفت ارگ نامیده می‌شود.

قبلیبعدی

شاید ورود ساکسون‌ها به ترانسیلوانیا پیوند مستقیمی با قالی‌ها نداشته باشد اما سیصد سال پس از آن، رخداد دیگری همه چیز را دگرگون کرد. ظهور مذهب پروتستان. بیشتر ساکسون‌های ترانسیلوانیا مذهب کاتولیک را کنار گذاشتند و به مارتین لوتر پیوستند؛ پس از این تغییر مذهب، آنان دیگر به اثاثیه سنتی کاتولیک‌ها نیازی نداشتند؛ تغییر در دیدگاه مستلزم اثاثیه تازه‌ای بود که شمایل جدیدی به کلیسا ببخشد؛ پس اثاثیه خود را از کلیساهای کاتولیک بیرون انداختند. اکنون کلیساها خالی شده بود و این نکته سبب شد فضای داخلی آنها برای ایده‌های تزیینی تازه باز شود. اکنون نوبت به گروه دیگری از بازیگران می‌رسد که کم‌وبیش در همین زمان از راه می‌رسند؛ عثمانی‌ها.

پرسش اینجاست که این قالی‌ها که همگی از میانه سده پانزدهم تا میانه سده هجدهم میلادی بافته شده‌اند، چگونه به کلیساهای ترانسیلوانیا رسیده‌اند؟ این موضوع یکی از داستان‌های شگفت‌انگیز تاریخ فرش جهان است. عثمانی‌ها پس از فتح قسطنطنیه در سال ۱۴۵۳م ناگهان وارد اروپا شدند. در آن زمان، هیچ ارتشی در جهان به‌اندازه آنان از توپخانه و نیروی آتش تفنگ بهره نمی‌برد. اما بیشتر دشمنان عثمانی‌ها در اروپای شرقی به شوالیه‌های سنگین زره‌پوش متکی بودند که در نبردی سهمگین شکست خوردند. اشراف مجار به فرماندهی لایوش (لوئیس) دوم، در نبرد موهاچ در سال ۱۵۲۶م شکست خوردند و ترانسیلوانیا از دست آنان بیرون شد.

قبلیبعدی

بی‌درنگ پس از نبرد، سلطان سلیمان یکم از یانوش دوم، شاهزاده ترانسیلوانیایی پشتیبانی کرد تا بر تخت بنشیند و بر مجارستان حکم راند. کشیش دربار مجارستان، جورج سزرمی که در صحنه فراخواندن یانوش توسط سلیمان حاضر بوده است، چنین می‌نویسد: پس از تاج‌گذاری، سلطان سلیمان، یانوش را به نزد خود به خیمه شاهی فراخواند. در راه کوتاهی که یانوش برای رفتن نزد سلطان پیمود، قالی‌های ترکی و انواع گوناگونی از فرش‌ و زیرانداز روی زمین تا خیمه سلطانی گسترده بود.

فرش‌هایی مربوط به دوره عثمانی در ترانسیلوانیا وجود دارد که نقشه آنها در دسته‌بندی‌های فرش‌های کلاسیک عثمانی نمی‌گنجد. این نقشه‌ها به این سبب که راه دیگری برای دسته‌بندی آنها تاکنون پیشنهاد نشده است به‌طورکلی تحت عنوان فرش ترانسیلوانیا دسته‌بندی می‌شوند. عثمانی‌ها بوداپست را اشغال کردند، اما به ترانسیلوانیا اجازه دادند به‌عنوان یک دولت خودگردان به فرمانروایی یانوش دوم در حاشیه امپراتوری عثمانی، مستقل اما خراج‌گزار به‌جای بماند. عثمانی‌ها در سده‌های ۱۶ تا ۱۸م هرساله می‌کوشیدند قلمروی خود را در شرق و غرب گسترش دهند. گاه ارتشی که در استانبول گرد می‌آمد به‌سوی اروپا و گاه به‌سوی ایران، شمال آفریقا یا عربستان پیش می‌رفت. بالاخره به هر طرف می‌رفتند. توسعه‌طلبی از راه جنگ برای اقتصاد عثمانی بایسته بود زیرا بخش بزرگی از مخارج دولت از خراجی که مناطق فتح شده می‌پرداختند تأمین می‌شد. از سوی دیگر تبلیغات امپراتوری عثمانی بر این نکته پا می‌فشرد که این جنگ‌ها برای گسترش مرزهای اسلام و جنگی مقدس است. دشمنان عثمانی‌های سنی مذهب در غرب مسیحیان بودند و در شرق ایرانیان شیعه. باتوجه‌به همه اینها، می‌توان انتظار داشت که ساکسون‌های ترانسیلوانیا با ترس زیر سایه امپراتوری جنگ‌طلب عثمانی زندگی می‌کردند و می‌کوشیدند تاحدامکان بهانه‌ای به دست آنان ندهند.

قبلیبعدی

نمی‌دانیم ایده آویزان کردن قالی به دیوارها از کجا آمد اما شاید این سنت از آنجا آغاز شده باشد که ثروتمندان ترانسیلوانیا پس از مرگ، قالی‌های خود را وقف کلیسا می‌کردند. گسترش قلمرو سبب تجارت گسترده میان امپراتوری عثمانی و اروپا شد که در این باره و ابعاد آن پیش‌تر در مقاله «چرا فرش‌های شرقی از چشم اروپاییان افتاد؟» سخن گفتیم. ناگهان قالی‌های عثمانی در اروپا هواداران بسیاری یافتند و از آن جمله ساکسون‌های ثروتمند بودند که قالی‌ها را برای خانه و کلیساهای خود سفارش می‌دادند. ساکسون‌ها قالیچه‌های عثمانی را به‌عنوان آذین به دیوارهای کلیساهای گوتیک می‌آویختند. نمی‌دانیم ایده آویزان کردن قالی به دیوارها از کجا آمد اما شاید این سنت از آنجا آغاز شده باشد که ثروتمندان ترانسیلوانیا پس از مرگ، قالی‌های خود را وقف کلیسا می‌کردند. کم‌کم تعداد بسیاری قالیچه در کلیساها گرد آمد و حتی بازماندگان درگذشتگان در مراسم کلیسا زیر قالیچه‌ای می‌نشستند که درگذشته آنان به کلیسا هدیه داده بود. هنگامی که اهل شهر به کلیسا می‌آمدند و زیر قالیچه خود می‌نشستند، به طور ظریفی به ثروت و اعتبار خود هم اشاره می‌کردند.

این قالی‌ها در سال ۱۸۹۸م دسته‌بندی و تاریخ‌گذاری شدند و پژوهشگران فرش این مجموعه را «ترانسیلوانی‌ها» می‌خوانند و در این باره بحث می‌کنند که آیا ممکن است برخی از این قالی‌ها به‌جای آناتولی در خود ترانسیلوانیا یا دیگر مناطق اروپای شرقی بافته شده باشد؟ جالب اینجاست که این رسم ساکسون‌ها در اهدای فرش به کلیسا شباهت شگفتی به رسم مسلمانان در وقف فرش به مساجد داشت. چنین هدایایی باعث شده است که در طی سده‌ها، قالی‌های تاریخی و ارزنده بسیاری در مساجد اسلامی گردآوری شود. در ترانسیلوانیا نیز، موقوفات به مجموعه بزرگی از فرش‌ها انجامید که بسیار بیشتر از آن چیزی است که بتوان به نمایش گذاشت. امروزه کلیسای سیاه و چندین موزه در ترانسیلوانیا بسیاری قالی عثمانی را در خود جای‌داده‌اند که شاید در موزه‌های ترکیه هم نمونه نداشته باشد. این قالی‌ها در سال ۱۸۹۸م دسته‌بندی و تاریخ‌گذاری شدند و پژوهشگران فرش این مجموعه را «ترانسیلوانی‌ها» می‌خوانند و در این باره بحث می‌کنند که آیا ممکن است برخی از این قالی‌ها به‌جای آناتولی در خود ترانسیلوانیا یا دیگر مناطق اروپای شرقی بافته شده باشد؟ برای نمونه مورخ فرش، چارلز گرانت الیس، بر این باور است که برخی از قالی‌ها ممکن است در بالکان تحت حاکمیت امپراتوری عثمانی بافته شده باشند.

ارا نوسباچر، سرپرست گروه مرمت فرش‌های ترانسیلوانیا، ۱۹۹۹م

گردآوری: دکتر داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز