شاهکارهای فرش ایران

شرکت سهامی فرش ایران در طی چند دهه سعی بر انتشار کتاب‌هایی در زمینه فرش کرده است. کتاب شناخت شاهکارهای فرش ایران یکی از کتاب‌هایی است که در جهت معرفی فرش‌های تولیدی این شرکت منتشر شده است. مجموعه شماره ۱ این کتاب در اسفندماه سال ۱۳۵۱ توسط شرکت تبلیغاتی و انتشاراتی پیشگر و مجموعه شماره ۲ کتاب در اسفندماه سال ۱۳۵۲ به چاپ رسیده است.

محسن محسنی که از سال ۱۳۳۳ در شرکت سهامی فرش ایران در قسمت‌های مختلف ازجمله اداری و دفتری، مالی و حسابداری و بازرگانی فعالیت مستمر داشته است، درباره چاپ کتاب می‌گوید: «در سال ۱۳۵۱ که من مدیریت بازرگانی شرکت سهامی فرش ایران را داشتم تصمیم به جمع آوری طرح‌ها و فرش های ایران گرفته شد که پس از فعالیت فراوان برای عکس‌برداری از فرش‌ها و نوشتن مشخصات درست از آن‌ها دو جلد کتاب نفیس شاهکار فرش ایران را در اسفندماه سال ۱۳۵۱ انتشار دادیم که این مجموعه بسیار نفیس هنوز هم در شرکت فرش ایران موجود است و حاوی صدها مجموعه از عکس و مشخصات فرش‌های شرکت فرش از تمامی مناطق ایران است.»

در این کتاب دسته‌بندی ۱۹ گانه طرح‌های شرکت سهامی فرش ایران برای نخستین بار منتشر شده است. بر اساس طبقه‌بندی شرکت سهامی فرش ایران همه طرح‌های فرش ایران به ۱۹ گروه اصلی طبقه‌بندی و هر یک نیز به چند شاخه کوچک‌تر تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از: آثار باستانی و ابنیه اسلامی، شاه‌عباسی، اسلیمی، اقتباسی، افشان، واگیره‌ای (بندی)، بته‌ای (بته‌جقه)، درختی، ترکمن، شکارگاهی، گل فرنگ، قابی (خشتی)، گلدانی، ماهی درهم، محرابی، محرمات، هندسی، ایلی و عشایری، تلفیقی.

کتاب شاهکارهای فرش ایران در مردادماه سال ۱۳۶۳ با نام شناخت نمونه‌هایی از فرش ایران در دو جلد دوباره منتشر می‌شود. در توضیح این کتاب آمده است: این مجلد و مجلدات بعدی حاوی تصاویر رنگی است که در پشت هر تصویر شرح مختصری از فرش آمده تا به خریداران در انتخاب فرش دلخواه کمک کند. عکس‌های کوچک‌تری که در پشت تصویر هر فرش دیده می‌شود تعداد گره آن فرش را در یک دسی‌مترمربع در اندازه اصلی نشان می‌دهد که حاکی از ظرافت بافت و جزییات طرح است. این مجلد به دو زبان فارسی و انگلیسی تهیه شده است تا علاقه‌مندان خارجی فرش ایران هم بتوانند با فرش‌ها آشنا شوند.

در جلد نخست کتاب درمجموع ۱۰۰ فرش و در جلد دوم نیز ۱۰۰ فرش دیگر معرفی شده است. ابتدا تصویر کاملی از فرش آمده است. در صفحه بعدی طرح فرش توضیح داده شده است. مشخصات فرش ازجمله شماره کد، نام طرح، اندازه، محل بافت این فرش، تعداد گره در دسی‌مترمربع و نسبت ترکیبی مواد مصرفی برای هر فرشی به صورت مجزا بررسی شده است. این فرش‌ها از جنس پشم و ابریشم با طرح‌های اسلیمی لچک ترنج، شاه‌عباسی طره‌دار، شاه‌عباسی افشان، شاه‌عباسی لچک ترنج، بندی دسته‌گل، ترنجی دسته‌گل، ترنج و طره یا گوبلن، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنج‌دار، ترکمن آخال (بخارائی)، ماهی درهم، محرابی گلدانی، گل‌فرنگ لچک ترنج، درختی سبزی‌کار، هندسی لچک ترنج، ترنج قندیلی، ایلیاتی هیبت‌لو، اقتباسی قفقاز، ترکمن قاشقی، قاب قابی، بته‌جقه و… است. محل‌‌های بافت این فرش‌ها نیز بیشتر مناطق قالی‌بافی را ازجمله کرمان، قم، شهررضا، همدان، کاشان، ملایر، تبریز، گرگان، سمنان، اصفهان، آباده، مشهد، گناباد، اردبیل، ملایر، بیرجند، نایین، رفسنجان، تهران، ساروق، محلات، سنندج، قزوین، اراک و… شامل می‌شود. همچنین تصویر کوچکی از فرش نیز منتشر شده است. این تصویر از پشت فرش و در مساحت یک دسی‌مترمربع از اندازه اصلی گرفته شده است. منظور از آن نشان دادن تعداد گره و رج‌شمار و حدود مرغوبیت فرش است.

در هر فرشی نیز بر این مطلب تاکید شده است که همه حقوق مربوط به طرح، رنگ‌آمیزی، چاپ و انتشار این نقشه به شرکت سهامی فرش ایران تعلق دارد. تقلید و اقتباس از تمام یا قسمتی از آن به هر نوع و شکل و برای هر مقصودی که انجام بگیرد بدون اجازه شرکت ممنوع است. به منظور ازدیاد تولید و توسعه صدور این فرش به خارج از کشور، نقشه بافندگی و مواد اولیه استاندارد شده مرغوب برای بافت این فرش با بهای مناسب و شرایط آسان در اختیار تولیدکنندگان گذارده خواهد شد.

جلد سوم این مجموعه با نام شناخت نمونه‌هایی از فرش ایران نیز به مناسبت هفتادمین سالگرد تاسیس شرکت سهامی فرش ایران در سال ۱۳۸۴ منتشر شده است. بخش نخست کتاب با نام «به همراه جستاری در تاریخ فرش ایران (۱۲۶۴-۱۳۶۴ ه. ق) و تاسیس شرکت سهامی فرش ایران» نوشته تورج ژوله است. تورج ژوله درباره چاپ این کتاب می‌گوید: «از سال ۱۳۷۰ که من وارد شرکت سهامی فرش ایران شدم تا سال ۱۳۷۶ همیشه موضوع این کتاب مانند یک پروژه باز روی میز محمدرضا عابد و رضا الله‌داد بود. پروسه چاپ در طی این سال‌ها به دلایل مختلف عقب می‌ماند. تا اینکه در اواخر سال ۱۳۸۳ که علی کریمی مدیرعامل شرکت شد دوباره پرونده این کتاب را به جریان انداخت. آن زمان ایشان برای من حکمی زده بودند که من برای یک سال مشاور مدیرعامل در امور تولید بودم. در آن مدت به من گفتند این کتاب را چاپ کنیم. این کتاب را ما به مناسبت هفتادمین سال تاسیس شرکت سهامی فرش ایران منتشر کردیم. البته فرش‌های عکاسی شده دیگر موجود نبود و عکس‌ها نه حکم بروشور را داشت و نه حکم کاتالوگ. من گفتم بیاییم برای این کتاب یک متن علمی بنویسیم تا جنبه علمی هم داشته باشد. من پیشنهادی دادم و گفتم بازه زمانی صد ساله منتهی به تاسیس شرکت سهامی فرش ایران باشد. این متن را نوشتم و تصویب شد. در نهایت کتاب با نظارت و پیگیری خودم چاپ شد.»

بخش دوم کتاب شناخت نمونه‌هایی از فرش ایران شامل تصاویر ۸۷ فرش از فرش‌های شرکت سهامی فرش ایران است که توسط عباس نصراله قرایی عکاسی شده است. علی حصوری برای ۶۰ فرش و جعفر پاکدست نیز برای ۲۷ فرش شرح و توصیفی نوشته‌اند. این توضیحات به سه زبان فارسی، انگلیسی و آلمانی آمده است. در این کتاب ابتدا تصویر کاملی از فرش آمده است. در صفحه بعدی مشخصات فرش شامل نام طرح، ابعاد، محل بافت، رنگ زمینه و حاشیه، مواد مصرفی در چله و پود و پرز، تعداد گره و سپس نقشه و حاشیه شرح داده شده است. این فرش‌ها از پشم و پنبه و ابریشم است. همچنین طرح‌های افشان، کف‌ساده ترنج‌‌دار، بته‌جقه‌ای، لچک ترنج، شکارگاه، خشتی، ترنج‌دار درختی، قابی ترکمن، لچک ترنج گل‌فرنگ، کلاه‌فرنگ، لچک ترنج هیبت‌لو، لچک ترنج کف ساده، درختی، مستوفی بندی، افشان، ترنج بندی، ترنج‌دار افشان، خشتی ترنج‌دار، محرابی درختی و… ازجمله‌ طرح‌های فرش‌ها است. محل‌های بافت این فرش‌ها شهرهای اصفهان، همدان، قم، بیجار، رفسنجان، یزد، نایین، سراب، بروجن، تبریز، مشهد، شهر کرد، نطنز، گرگان، بیجار، سنندج، آباده، کاشان، ملایر، محلات، کرمان، اراک، گلپایگان، زابل، ایلام، کاشمر، راور و… را شامل می‌شود.

تورج ژوله درباره عکاسی و شرح فرش‌ها می‌گوید: «تمام فرش‌های جلد سوم مربوط به شرکت سهامی فرش ایران است و در خود شرکت عکاسی شده است. در آن زمان شرحی بر تصاویر فرش نیز نوشته و به دو زبان انگلیسی و آلمانی ترجمه شد. سپس ترجمه‌‌ها توسط سیاوش آزادی و علی حصوری بازبینی شدند. هر دو نفر ایرادات زیادی از ترجمه‌ها گرفتند. البته اعلام کردند که مشکل از مترجم نیست، مشکل از نوشتن به زبان فارسی است. درواقع متن به نحوی نوشته نشده بود که قابلیت ترجمه داشته باشد. علی حصوری مثالی زدند که مترجم «پرنده‌ای که روی این فرش به نغمه‌سرایی مشغول است.» را دقیقا طوری ترجمه کرده بود که انگار پرنده‌ای روی فرش نشسته است و دارد آواز می‌خواند. نگارش به این صورت مشکل دارد و در ترجمه نتیجه خوبی درنمی‌آید. تصمیم گرفته شد دوباره شرحی برای این فرش‌ها نوشته شود. تعدادی را جعفر پاکدست و تعدادی را علی حصوری در حدود سه یا چهار ماه نوشتند.»