جَز، تاکسیدو و فرش‌های آرت‌دکو چینی

سال‌های ۱۹۲۰ تا ۱۹۳۰ روزهایی زیبا برای آمریکاییان بود. وحشت جنگ جهانی اول به پایان رسیده و هنوز دوره رکود اقتصادی آغاز نشده بود. موسیقی جَز در کافه‌ها و رستوران‌ها به گوش می‌رسید و ستارگان سینما لباس‌هایی غریب می‌پوشیدند که کم‌کم سلیقه مردم را نیز دگرگون کرد. گرچه امروز مد و ذائقه مردم آن روزگار را کلاسیک ارزیابی می‌کنیم اما آن پوشش برای آن دوره تازگی داشت. زنان لباس‌های ابریشمی بلند با یقه‌هایی از پوست خز می‌پوشیدند و مردان تاکسیدو. ناگهان در این دوره سلیقه آمریکایی‌ها در انتخاب طرح، نقش و رنگ زیرانداز خانه‌ها هم دگرگون شد. از هواداران فرش‌های ایرانی و ترکی کاسته شد و با شگفتی بسیار جای آنها را گروه خاصی از فرش‌های چینی گرفتند که در آمریکا به نام فرش‌های آرت‌دکو چینی مشهور شدند.

چرا فرش‌های چینی به این محبوبیت رسیدند؟ نخست این که طراحی این فرش‌های نوباف چینی بسیار با روح زمانه خود مطابقت داشتند. اما چند عامل سیاسی نیز در این زمینه مؤثر بود. جنگ جهانی اول سبب شد ارتباطات بازرگانی خاورمیانه و غرب مختل و خط صادرات فرش‌های باشکوه ایرانی و ترکی به آمریکا در یک دوره کاملاً بریده شود؛ دیگر اینکه مردم آمریکا در این دوره از معماری گرفته تا طراحی پارچه، مبلمان، پوشاک و البته فرش، خواستار فاصله گرفتن از گذشته بودند و هر چیزی را که برای آنان یادآور دوران جنگ و پیش از آن بود، طرد می‌کردند.

کارآفرینان آمریکایی شاغل در تیان‌جین چین به این شرایط به چشم فرصت نگاه کردند. تیان‌جین شهری بندری است در جنوب پکن که در گذشته مرکز اصلی تجارت پشم بود و تا ۱۹۰۰م هیچ پیشینه‌ای در قالی‌بافی نداشت. اما بازرگانان آمریکایی، این شهر را به یکی از بزرگ‌ترین مناطق قالی‌بافی چین تبدیل کردند. آنها نخست فرش‌هایی را با طرح‌های سنتی چین ‌بافتند و اندک‌اندک باتوجه‌به سلیقه بازار آمریکا و زیبایی‌شناسی غربی نقشه‌هایی طراحی کردند با طرح، نقش و رنگ متفاوت که کمتر سنت‌های چینی در آن دیده می‌شد و در واقع برداشتی گزینشی بود از تزیینات چینی؛ با این‌همه حال و هوای هنر چینی را منتقل می‌کرد. این فرش‌ها به نام آرت‌دکو شناخته ‌شدند.

آرت‌دکو (مخفف آرت دکوراتیو) جنبشی هنری در معماری، هنرهای تجسمی، طراحی جواهرات، مد و طراحی صنعتی بود که در فرانسه پیش از جنگ جهانی اول پا گرفت. از ویژگی‌های این سبک آمیزش طرح‌ها و نقوش زینتی قدیمی و جدید با ترکیب‌بندی و خوانشی نوگرایانه است. به‌کارگیری اشکال هندسی دقیق و جسورانه و رنگ‌های روشن، فرمی بود که هنرمندان این سبک برگزیده بودند. این جنبش هنری در چین رایج و معمول نبود اما آمریکایی‌های بندر تیان‌جین دستکم در طراحی فرش آن را رواج دادند؛ گرچه این فرش‌ها چندان در خود چین بازار مصرف نداشتند و بازار هدف آنها آمریکا بود.

والتر نیکولز، تولیدکننده فرش آرت‌دکو

از شناخته‌شده‌ترین تولیدکنندگانی که در تیان‌جین فرش‌های آرت‌دکو می‌بافتند، والتر نیکولز بود. گاهی فرش‌هایی را که در چین به سبک آرت‌دکو بافته شده‌اند به نام فرش‌های نیکولز هم می‌شناسند. البته امروز نمی‌دانیم نیکولز خود طراحی فرش‌ها را انجام می‌داده است یا طراحان چینی. ایده اولیه این سبک از کجا آمد هم هنوز مشخص نیست. الیزابت بوگن که درباره فرش‌های آرت‌دکو چینی و زندگی والتر نیکولز پژوهش کرده بر این باور است که طراحان این فرش‌ها چینی بود‌ه‌اند. بوگن چنین استدلال می‌کند که شاید فقط ایده نخستین از سوی نیکولز به طراحان چینی داده می‌شد زیرا در سنت هنرهای تزیینی چین آن‌قدر خطوط منحنی و نقوش گل‌دار وجود داشته است که طراحان نیازی به وام‌گیری از تزیینات طبیعت‌گرای آرت‌دکو فرانسوی نداشته باشند. به‌واقع طراحان چینی کوشیده‌اند روح آرت‌دکوی اروپایی را با نقوش تزیینی چینی بیامیزند.

الیزابت بوگن پژوهش گسترده و ژرفی درباره فرش‌های تیان‌جین انجام داده است که حاصل آن در مقاله‌ای با نام «What the Wool Trade Wrought» در سپتامبر ۲۰۰۱ در مجله هالی منتشر شده است. او جزئیات بیشتری را در این‌باره بررسی کرده است و چکیده آن این است که طراحان بومی چین و دانش‌آموختگان چینی که از دانشگاه‌های هنری اروپا فارغ‌التحصیل شده‌اند نقش برجسته‌تری در ابداع فرش‌های آرت‌دکو و زیبایی‌شناسی آن داشته‌اند و نقش تولیدکنندگان آمریکایی بیشتر سرمایه‌گذاری و تولید بوده است. بااین‌همه، نیکولز گرچه سبک آرت‌دکو چینی را ابداع نکرده است اما کارهای بسیاری را برای محبوبیت آن در آمریکا و پاسبانی از استانداردهای زیباشناسانه و فنی فرش‌های این سبک انجام داد.

به‌هر‌روی شاید خاستگاه فرش‌های آرت‌دکو چینی هیچگاه مشخص نشود اما گمانه‌زنی‌ها در اینکه چگونه نقوش شرقی با سبکی غربی تلفیق شدند و گروه خاصی از فرش‌ها را به وجود آوردند هنوز ادامه دارد. داستان فرش‌های تیان‌جین به ما یادآوری است که بزرگ‌ترین سنت در هنر، حتی در سنتی‌ترین هنرها، وام گرفتن آزادانه ایده‌ها حتی از آن سوی مرزها و سرزمین‌های دوردست است. کوشش برای دسته‌بندی هنر -به‌ویژه هنر معاصر- و اطلاق آن به یک سرزمین و منطقه چندان ساده نیست. نکته شگفت‌انگیز در هنر به‌عنوان یک تجربه انسانی این است که چگونه یک سبک محلی و منطقه‌ای می‌تواند با جنبش‌های فراگیر جهانی بیامیزد و به زبانی بین‌المللی برسد.

دکتر داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز