مروری بر کتاب برگی از قالی خراسان

کتاب برگی از قالی خراسان با «گذری بر تاریخ فرش و فرش‌بافی در ایران با نگاهی بر سابقه آن در خراسان» آغاز می‌شود. در ابتدا تاریخ فرش‌بافی از فرش پازیریک تا دوران صفویه، قاجار و پهلوی بررسی می‌شود. بخش بعدی کتاب با نام «خراسان امروز و دیروز» است. در این بخش نویسنده نگاهی به تاریخ، موقعیت جغرافیایی و جمعیت استان خراسان دارد.

درواقع این مجموعه حاصل تحقیق، بررسی و مشاهده اوضاع قالی‌بافی در برخی از منطقه‌های استان خراسان ازجمله نیشابور، کاشمر، تربت‌حیدریه و تربت‌جام، گناباد، فردوس، طبس، بیرجند، مشهد، قوچان، بجنورد، شیروان، درگز، بجنورد، سبزوار و شناخت اجمالی از اعراب خراسان بوده است. این بررسی‌ها به‌صورت حضوری و مشاهده مستقیم انجام شده و دو بخش جداگانه را شامل می‌شود.

تورج ژوله درباره سفر به شهرهای مختلف خراسان می‌گوید: «زمانی که دوره کاردانی فرش در مجتمع دانشگاهی هنر تمام شد و در شرکت سهامی فرش ایران مشغول به کار شدم، از سوی رضا الله داد، مدیر تولید وقت برای پژوهش‌هایی به مناطق مختلف قالی‌بافی فرستاده می‌شدم. از همدان و کرمان گرفته تا چهارمحال‌وبختیاری و… تا اینکه نوبت به خراسان رسید. خراسان استان بزرگی بود و من طی سال‌های ۱۳۷۲، ۱۳۷۳ و ۱۳۷۴ چندین بار به این استان رفتم. یک‌بار سمت مشهد و نیشابور‌ رفتم و حدود چهارماه در آن شهرها بودم. سپس به تهران می‌آمدم. بعد از چند ماه دوباره بازمی‌گشتم و دفعه بعد به سبزوار، کاشمر و بَرداسکن می‌رفتم.

به همین ترتیب تا اینکه قریب به اتفاق شهرهای خراسان را رفتم تا بتوانم کم‌کم مطالب را تهیه کنم. من با وسیله نقلیه عمومی و به تنهایی تمام شهرهای خراسان را رفتم تا اینکه کار تمام شد. سخت‌ترین قسمت این سفرها مناطق تربت‌حیدریه، تربت‌جام، سنگان، خواف و… بود که شرکت فرش در آن‌ها شعبه نداشت.»

 تهیه و ثبت اطلاعات و ارقام و جداول آماری ساده و گویا از مراکز عمده قالی‌بافی استان خراسان بخش خاصی از مجموعه حاضر را به خود اختصاص می‌دهند. این آمارها به‌طور تقریبی وضعیت قالی‌بافی استان خراسان از حیث تعداد دار قالی، تعداد بافنده، مقادیر تولید و سایر اطلاعات آماری را منعکس می‌کنند.

بخش دیگری از مطالب این مجموعه، دربرگیرنده اطلاعات خاصی است که به بررسی تاریخ قالی‌بافی شهرهای خراسان و سیر تحولات آن در طی یک‌صد سال اخیر می‌پردازد. در این بخش معرفی استادهای تولید و عرضه‌کنندگان فرش‌های معروف و شناخته شده استان و حتی معرفی درگذشتگان و استادهایی که سال‌ها از حیات آن‌ها می‌گذرد، به همراه طراحان نقش فرش در هر شهر کمک به سزایی در شناخت فرش‌های معروف و طراحان بزرگ قالی خراسان می‌نماید.

همچنین تصاویری از آرامگاه فردوسی، نگارگری، کارگاه قالی‌بافی، بافنده، کارگاه رنگرزی و کارگاه قالی‌بافی آستان قدس در این کتاب در بخش‌های مختلف منتشر شده است. عکس‌هایی از طراحان فرش استان خراسان مانند علیپور، غلامحسین اسکندری، محمد اسکندری، علی‌اکبر جعفری، عباس صدوقی، توکل فتحی، جواد جوادی، محسن لطفعلی و محمدعلی صمیمی و… تولیدکننده‌هایی مانند حبیب‌اله فکور، جدید علی‌اصغر مسافر، محمدعلی مقداری، عباسعلی غلامی، مزدور کار، عزیزاله خانی، عبدالعلی احمدی و عزیزمحمد زهرایی و… نیز برای آشنایی کامل مخاطبان با آن‌ها آمده است.

فرش‌های استان خراسان با طرح زیرخاکی، تلفیقی، لچک و ترنج، شاه‌عباسی، شکارگاه، سجاده‌ای، گل بادامی، طاووسی و گل شفتالو و… از مناطق نیشابور، کاشمر، بلوچ، حلوان طبس، سنگان، آسیک و بیرجند و… نمونه‌ای از فرش‌های به تصویر کشیده شده در این کتاب است.

از عکس‌های قابل‌توجه در این کتاب می‌توان به نمونه‌ای از قرارداد سفارش قالی به کارگاه عباسقلی صابر و دو نمونه از دستور بافت قالی و مشخصات آن در کارگاه صابر و پروانه اشتغال به کار متعلق به صابر اشاره کرد.

تورج ژوله درباره تهیه عکس‌ها و چاپ این مجموعه می‌گوید: «قریب به اتفاق شهرهای خراسان را رفتم تا بتوانم کم‌کم عکس‌های موردنیاز را تهیه کنم. تنها، بدون وسیله نقلیه مناسب و سخت‌تر از همه، محدود بودن تعداد عکس‌هایی که می‌توانستم بگیرم. چون با توجه به بودجه‌ای که از سوی مدیر امور اداری –محمد کفایی، حفیظ الله تعالی– در اختیار داشتم، امکان خرید فیلم عکاسی به مقدار زیاد نبود و علی‌رغم تعدادی اضافه‌تر با هزینه شخصی، بازهم در مضیقه بودم. بااین‌حال گزارش‌های مصوری از هر شهر تهیه کردم. درنتیجه، پژوهش در فرش‌ خراسان مجموعه‌ای قطور و پرعکس شد.

قرار به چاپ این گزارش‌ها نبود؛ اما کمی بعد، چاپ آن را به مدیرعامل وقت، محمدرضا عابد ارائه کردم. بعد از تأیید وی، هیئت‌مدیره نیز این پیشنهاد را پذیرفتند و حتی قرار شد تا نتایج سایر پژوهش‌ها نیز به نحوی در دسترس همگان قرار گیرد که البته هیچ‌گاه چنین نشد. به همین دلیل بود که پشت جلد کتاب برگی از قالی خراسان نام سایر پژوهش‌های انجام شده و تصمیم آتی به چاپ آن‌ها درج شد.

سرانجام با تصویب مبلغ ۵ میلیون تومان، این کتاب به شکلی منتشر شد که هم‌اکنون می‌بینید. متأسفانه با توجه به محدود بودن بودجه، تمام عکس‌های گرفته شده نیز در کتاب منتشر نشد. البته جالب است که این کتاب بدون مجوز وزارت ارشاد منتشر شد که خود داستان دیگری دارد؛ اما به‌هرحال منتشر شد و تا این تاریخ، هیچ‌گاه اقبال قرار گرفتن در ویترین کتاب‌فروشی‌ را نیافته است.»