پیشینه قالی بافی در هریس به قبل از قاجار می‌رسد

صحبت از هنری ایرانی است که شهرت جهانی یافته و با اصالت تمام در موزه‌ها و خانه‌ها در نقاط مختلف جهان خودنمایی می‌کند، بازی رنگ‌ها و جذابیت فرش «هریس» حتی تاب مقاومت را از کسانی که بازار آن را تحریم کرده‌اند، هم گرفته است، اما این روزها گرد کسادی بازار فرش ایرانی، بیش از پیش بر تار و پود فرش هریس نشسته و کاسبان را چشم انتظار خریداران فرش نگه داشته است.

به گزارش روابط عمومی شرکت سهامی فرش ایران به نقل از خبرنگار ایسنا در این میان، برخی از فروشندگان فرش معتقدند که تیمچه مظفریه تبریز با قدمتی چند صد ساله بر بازار فرش دست بافت سایه انداخته است، هر چند، خرید و فروش در این بازار هم رونق چندانی ندارد و به گفته فروشندگان و باربران فرش‌سرای مظفریه، آن‌ها هم چند ماهی است که دشت نکرده‌اند.

بازار شهریار

بازار فرش شهریار یکی از قدیمی‌ترین بازارهای فرش دستباف تبریز با بافتی سنتی و قدیمی درست روبه‌روی مقبره‌الشعرا واقع شده است و فروشندگان فرش در این بازار معتقد هستند که این بازار با وجود قدمتی نزدیک به نیم قرن، آنچنان که باید برای خریداران، آشنا نبوده و با وجود کیفیت بالای فرش‌های این بازار که عمدتا فرش هریس هستند، خریداران تمایل کم‎تری به خرید از بازار شهریار دارند.

بابایی، یکی از فروشندگان فرش در بازار شهریار، علت عدم استقبال از این بازار فرش را عدم تبلیغات مناسب برای معرفی آن به مردم می‌داند و می‎گوید: حتی بچه‌ها هم بازار مظفریه را می‎شناسند و اغلب اصناف این بازار ساعت ۱۰ در دکانشان را باز کرده و ساعت دو ظهر هم تعطیل می‌کنند.

به گفته این فروشنده، بازار شهریار از سال ۵۴ و وقتی او ۱۰ ساله بوده، بازار فرش بوده است، او بیان می‌کند: فرش‌های این بازار، همگی از روستاهای اطراف آمده و عمدتا فرش‌های دست بافت هریس هستند.

ضعف در تبلیغات بازار شهریار

حاج اصغر عباس زاده، کاسب دیگری که از ابتدا فرش فروش است با بیان اینکه مصالح فرش بسیار گران شده است، بیان می‌کند: مدتی است که مردم خرید نمی‌کنند و نبود صادرات هم باعث رکود بازار فرش شده است و تا زمانی که صادرات نباشد، بازار هم رونق ندارد.

او هم مانند دیگر هم صنفی‌هایش معتقد است که نبود تبلیغات کافی باعث ناشناخته بودن بازار فرش شهریار شده است و در این خصوص می‌گوید: تا به حال هیچ خبرنگاری برای تهیه گزارش یا معرفی این بازار به اینجا نیامده است و دلال‌های فرش هم مشتریان سایر شهرها را به مظفریه می‌برند و مجالی برای معرفی بازار شهریار باقی نمی‌ماند.

او با اشاره به اینکه خرید و فروش فرش در بازار فرش شهریار بدون واسطه و بی حضور دلال انجام می‎شود، اظهار می‌کند: صحبت از معرفی و شناساندن بازار که باشد، هیچ حرکتی برای معرفی این بازار نشده است، اما صحبت از مالیات که باشد، فرقی با دیگر کسبه‌ها نداریم.

به داد صادرات فرش برسید

رضا اصغرزاده هم از مسئولان انتظار دارد که به صادرات فرش کمک کنند و می‌گوید: وقتی راه برای صادرات بسته بوده و هیچ فروشی نداریم، چگونه از ما انتظار دارند که مالیات پرداخت کنیم؟. زمانی که فرش صادر می‎شد، دست ما هم باز بود، بافنده‎ها هم نیاز مالی دارند، در حالی که مصالح فرش را گران خریده و با زحمت زیاد آن را می‎بافند، فرششان به فروش نمی‎رسد.

به نظر می‌رسد که فرش هریس قدمتی برابر با دوران قاجار داشته و یا حداقل در این دوران، رسمیت و اعتبار بیشتری پیدا کرده است، رنگ بندی و طرح و نقشه بی‌نظیر آن را در هیچ قالی دیگری نمی‌توان یافت.

هریس با قدمتی تاریخی برای سلیقه امروز

دکتر عبداله میرزایی، عضو هیات علمی دانشکده فرش دانشگاه هنر اسلامی تبریز هم معتقد است که طبق مستندات پیشینه قالی هریس به دوره قاجار برمی‌گردد و در این خصوص می‌گوید: نمونه‌های بسیاری در موزه‌های داخلی و خارجی و نیز نزد مجموعه‌داران فرش موجود است، اما با توجه به استعدادهای منطقه و مجاورت هریس با تبریز، پیشینه قالی بافی در این منطقه به دوران قبل از قاجار هم بازمی‌گردد.

وی در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا طرح و نقش را جزو ویژگی‌های بارز فرش هریس می‌داند و می‌افزاید: قالی هریس بدون نیاز به تغییرات ساختاری در طول بیش از یک قرن توانسته‌ است به عنوان قالی دکوراتیو توجه مجموعه داران و مخاطبان داخلی و خارجی را به خود جلب کند، ویژگی‌هایی مانند رنگ بندی، گوشتی یا ضخیم بودن، دوام و عمر بالا نیز از دیگر شاخص‌های فرش هریس به شمار می‎آید.

وی، طرح‌ها و نقوش را از ویژگی‌های هویتی فرش هریس عنوان کرده و می‌گوید: اگر تنها یک نمونه از این قالی‌ها در سرتاسر جهان به نمایش درآید، هویت و اصالت فرش و تعلق داشتن آن به هریس آشکار می‌شود، البته قالی هریس منطقه وسیعی از اهر تا شربیان، مهربان و کلوانق را در برمی‌گیرد و تولیدات این مناطق در جهان به نام هریس شناخته می‌شود.

استادیار دانشکده فرش دانشگاه هنر اسلامی تبریز در خصوص ترکیب رنگ‌های خاص فرش هریس بیان می‌کند: در گذشته از مواد رنگ‌زای طبیعی برای رنگرزی قالی هریس استفاده می‌شد، اما متاسفانه امروزه و طی حدود نیم قرن گذشته استفاده از رنگ‌های شیمیایی و نامرغوب به همراه پشم دباغی و نامرغوب از سوی واسطه‌ها و به دلیل ضعف مالی تولیدکنندگان خانگی در تهیه مواد مرغوب، افزایش یافته و روز به روز بر شدت آن افزوده می‌شود. وی می‌افزاید: امروزه، مواد اولیه و رنگ‌های مورد استفاده از بازار تبریز تامین شده و مانند گذشته در منطقه تولید نمی‌شود.

میرزایی با اشاره به نوع بافت فرش هریس اظهار می‎کند: بافت قالی‌های هریس به لحاظ نوع گره متقارن یا ترکی و به لحاظ نوع بافت از نوع لعل بافت دو پود هستند که بر روی دارهای عمودی گردان بافته می‌شوند، در شهر هریس و برخی روستاهای نزدیک به آن، گره‌ها با دست و بدون استفاده از قلاب بافته می‌شود، اما عمل گره زدن در سایر مناطق به کمک قلاب بافت انجام می‎شود و این تفاوت نزد کارشناسان و بافندگان بومی هریس به وجه تمایز و برتری‌های فرش هریس نسبت به مناطق همجوار با سبک هریس تعبیر شده است که البته در صحت و اعتبار این گزاره تردیدهای جدی وجود دارد.
این دانش آموخته فرش خاطرنشان می‌کند: بازتاب ویژگی‌های اقلیمی فرهنگی و جغرافیایی منطقه در قالی مشهود بوده و نیازمند مطالعه و بررسی‌های بیشتری است.

وی می‌افزاید: نقشه‌های نامرغوب و کامپیوتری مواد اولیه نامرغوب، تقلب در بافت و تولید در سایر مناطق دور دست از جمله این عواملی هستند که به کاهش کیفیت فرش هریس دامن زده‌اند.

با وجود ویژگی‌های خاصی که قالی هریس را از دیگر فرش‌ها متمایز می‌کند، افزایش قیمت فرش و بسته بودن راه صادرات، سبب باد کردن این هنر دست بافندگان هنرمند بر روی تاجران و فروشندگان فرش شده است.

مشکلات و راهکارهای توسعه تولید و بازارهای فرش دستباف

رئیس اداره فرش اداره کل صنعت، معدن و تجارت آذربایجان شرقی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا با اشاره به آمار صادرات فرش در سال جاری و مقایسه آن با صادرات فرش در سال گذشته می‌گوید: میزان صادرات فرش در ۹ ماه سال جاری نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش یافته است.

ناصر آویشن در ادامه با اشاره به مشکلات مربوط به صادرات فرش بیان می‌کند: افزایش قیمت مواد اولیه به علت تغییر در قیمت ارز، افزایش دستمزد و قیمت تمام شده فرش، عدم شناسایی بازارهای جدید برای صادرات فرش و نبود تبلیغات مناسب در کشورهای هدف و مشکلات مربوط به برگشت ارز حاصل از صادرات آن از جمله این دلایل هستند.

وی، محدود شدن صادرات فرش، عدم تامین منابع مالی تولیدکنندگان مانند اعطای تسهیلات کم بهره و بالا رفتن قیمت مواد اولیه افزایش قیمت تولید و عدم توانایی مردم برای خرید را از علل کسادی در بازار فرش عنوان می‌کند.

رئیس اداره فرش اداره کل صنعت، معدن و تجارت آذربایجان شرقی در خاتمه خاطرنشان می‌کند: توزیع مواد اولیه در بازار آزاد از طریق تاجران این بخش انجام می‌شود و به علت افزایش قیمت مواد اولیه، افزایش دستمزد و قیمت تمام شده، قیمت فرش هم افزایش داشته است، به علت تقاضای کم، تولید هم کاهش داشته و این مراجع به محدود شدن تقاضای بازارهای داخلی و خارجی منجر شده است.

بر اساس این گزارش، مسئولان «شورای جهانی صنایع دستی» در سال ۲۰۱۵، از کارگاه‌های بافت، رنگرزی، بازار فرش و دانشکده فرش دانشگاه هنر اسلامی بازدید و در نهایت، تبریز را به عنوان «شهر جهانی بافت فرش» ثبت کردند.

ایسنا؛ آذربایجان شرقی | خبرنگار: نسرین سوار | دبیر: رباب تیموری