نمادشناسی قالی درختی نی‌ریز

قالی‌های درختی نی‌ریز در بین تولیدات ایران از جمله قالی‌هایی هستند که کمتر به آنها پرداخته شده است. یکی از دلایل آن تغییر و دگرگونی شیوه زندگی و کاسته شدن بافت‌های این منطقه بوده که میزان تولید آن در این زمان بسیار اندک و بی‌اغراق نزدیک به صفر است.  دلیل دیگر، جدا افتادگی ما مخاطبان فرش دستباف از اساطیر و دانش‌های شناختی پیرامون آن است. در جستار پیشرو وجوه نمادشناسی اینگونه  قالی ایران از مقاله پژوهشی دکتر سیروس پرهام با عنوان «جلوه‌هایی از درخت سه‌کُنده در هنرهای ایرانی و مانوی» ارائه می‌شود.

وجه تسمیه و توصیف

قالی‌های درختی نی‌ریز در بین پژوهشگران به قالی «سه‌کُنده» مشهور است چرا که تنه این درخت از سه تکه، گاه هم‌سان در یک راستا و گاه ناهم‌سان شکل یافته است. در بسیاری از نمونه‌های به جای مانده شاخسار این قالی‌ها پرشمار و انبوه هستند که همگی دارای گل بوده و از این رو به آن درخت «سه‌کُنده هزار گل» نیز گفته می‌شود. افزون بر گل‌ها، روی شاخه‌ها انواع میوه نیز نقش می‌شود، گاهی نیز چند پرنده (سه یا پنج عدد) بر روی آنها دیده می‌شوند. در برخی از موارد حضور حیوانی مانند شیر، طاووس، بز و … در پایین درخت؛ گاه به صورت قرینه، به نشان پاسبانی و … دیده می‌شوند.

خاستگاه
چنانچه در سرخط جستار بیان شد خاستگاه این قالی‌ها منطقه نی‌ریز در استان فارس (شیراز) است؛ به ویژه دهستان مشکان. این الگوی نقش اندازی در استان فارس پیشینه‌اش به دوره صفویه باز می‌گردد. دیرین‌ترین نمونه این الگو در کاشی‌کاری مدرسه خان در شهر شیراز برجای‌مانده که سال‌شمار آن ۱۰۲۴ مَهی (۹۹۳ خورشیدی و ۱۶۱۵ میلادی) است.

ریشه یابی

در بررسی‌های صورت گرفته بن‌مایه و خاستگاه الگوی درخت سه‌کُنده در بیرون از جغرافیای سیاسی ایران اما در ذیل فرهنگ ایرانی، برجای مانده. یگانه نگاره برجای مانده از درخت سه‌کُنده در دیوار نگاره‌ای مانوی در نیایشگاه «بازقلیق» در تورفان ترکستان چین است. بر این بنیان وجود چنین نگاره‌ای می‌تواند دلیل بر آن باشد که درخت سه‌کُنده از نمادها و نگاره‌های بنیادی مانوی بوده و بازمانده‌ای است از یک سنت پا برجا که دیگر نشانه‌های آن (مانند دیگر آثار مکتوب و منقوش مانویان ایران) از یاد رفته است.

تفسیر درخت مانوی

تفسیر و معنی گوناگونی در واکاوی رمزگشایی درخت سه کندی تورفان بیان شده است که بیشتر بر تثلیث‌های پُر شمار مانوی استوار است. از این رو پندار بر آن است که تجسم نمادین «نور، خدا و روح» باشد. دو دیگر نمودگار «پدر عظمت، مادر حیات و انسان ازلی (اورمزد)» است. سه دیگر نشان از »زمان‌های سه‌گانه» مانوی (گذشته، حال و آینده) می‌تواند باشد.

«کلیمکایت» Kilmkeitپژوهشگر هنر‌های مانوی بر این باور است که این نقش‌مایه مانوی ممکن است رمز و نماد «سرزمین روشنایی» یا «اقلیم نور» باشد که در  آیین مانوی در برگیرنده  سه سرزمین شمال، باختر و خاور است. چه‌آنکه سرزمین چهارم، جنوب؛ »اقلیم تاریکی» است.

شرکت فرش ایران به عنوان قدیمی‌ترین شرکت فعال در حوزه فرش دستباف، بر آن شده است با به کارگیری امکانات چرخه ‌تولید خود، برخی از فرش‌های فراموش شده ایرانی را بازتولید کند. از نخستین مجموعه بازتولیدی؛ «درخت سه کُنده» است که در شعبه کاشمر نمونه‌های آن تهیه و عرضه شده است. تمام تلاش معاونت تولید برآن بوده تا محصول عرضه شده بیشترین مشابهت را با تولیدات خاستگاه نخست داشته باشد. از سوی دیگر با توجه به نیاز مخاطبان امروزی قواره این محصول بزرگتر شده و در مساحت شش مترمربع بافته شده است.

این اثر با بهرگیری از نخ دستریس و رنگرزی گیاهی در رج‌شمار ۳۰ گره (مقیاس ۶٫۵ سانتیمتر) عرضه شده است.

مشاهده تصاویر بیشتر و سفارش این اثر

عبدالحسین قاسم نژاد
کارشناس ارشد فرش دستباف