نقوش جانوری بر فرش‌های دستباف روستایی و عشایری شرقی

نقش اسب‌های زین شده، چند انسان و پرنده که بر فرش دستباف بخشایش نقش بسته است

در دوران فرا فناوری کنونی حتی تصور اینکه تا ۷۰ سال پیش، قبایلی از میان‌رودان تا استپ‌های آسیای میانه با کم‌ترین امکانات، بدون وسیله نقلیه موتوری، برق و آب لوله‌کشی زندگی می‌کردند غیرقابل‌باور است (نویسنده نمی‌داند هنوز هم در این جغرافیا حتی در شهرهای بزرگ نیز آب لوله‌کشی و برق، یا وجود ندارد یا فقط در ساعاتی از روز وجود دارد). مردمان این نواحی یا چوپان بودند یا کشاورز و فرش‌ها و قالی‌هایی که زنان می‌بافتند نقشی بسیار در گرمابخشی و آرامش محیط خانه بازی می‌کرده است. آنان بر این فرش‌های دستباف نقوش نمادینی می‌بافتند که از نیاکانشان آموخته بودند و نسل امروز را به گذشتگان پیوند می‌زد.

سبک زندگی عشایر و روستاییان تعامل همیشگی با طبیعت، انواع جانوران اهلی و وحشی بوده است و آنان برخی جانوران را توتم و مظهر صفات پنهان برای خود می‌دانستند. بسیاری از جانوران قوی‌تر و سریع‌تر  از انسان هستند یا می‌توانند در آسمان پرواز یا در دریا شنا کنند؛ برای یک انسان کوچ‌روی چادرنشین همه اینها آرزویی بیش نبوده است. از مهم‌ترین دلایلی که انسان‌ها بر آثار هنری و کاربردی خود مانند فرش نقش جانوران را ثبت می‌کردند همین حدیث آرزومندی بوده است.

با نگاه به فرش‌های دستباف عشایری جهان‌بینی بافندگان آنها را کشف می‌کنید

در سال‌های اولیه کسب‌وکارم، این شانس را داشتم که با تعدادی از عشایر فرش‌باف دیدار و تعامل داشته باشم. می‌گویم تعامل چون نزدیک شدن به جهان نمادهای قبیله‌ای حساسیت بسیاری دارد و باید به جهان‌بینی عشایر و آنچه آنان را به طبیعت و نیکانشان پیوند می‌زند احترام گذاشت. بر خلاف فرش‌ها و قالی‌های دستباف شهری که بیشتر از نقوش گیاهی و صرفاً تزیینی استفاده می‌کنند، فرش‌های دستباف عشایری و روستایی پر از نقوش جانوری است. نقوشی چون عقاب، اژدها، ققنوس و… که هرکدام معنایی دارند.

فرش دستباف قفقاز با نقش طاووس، ۱۸۵۰م

طاووس با آن دم چترمانند و پرهای باشکوهش تداعی‌کننده عظمتی درباری است و عمیقاً مردمان عشیره را تحت‌تأثیر خود قرار داده است

فرش دستباف قشقایی با نقش طاووس

طاووس‌هایی با دم‌های شعله‌ور که بهترین نمونه آن در فرش‌های دستباف آکسافای (آغستفا) قفقاز و قشقایی ایران بافته می‌شود، یادآور موجودی اساطیری است که گرچه بر زمین راه می‌رود اما پرهایش سر به آسمان می‌‎سایند

دسته‌های مرغ و خروس هم بر بیشتر فرش‌های دستباف عشایری مانند قشقایی‌، خمسه‌های فارس و شاهسون‌ بافته می‌شود. مرغ‌هایی که به زمین نوک می‌زنند تا برای جوجه‌های خود دانه بیاورند، روزی‌طلبی را تداعی می‌کنند که برای مردمان شرق مورد احترام است. همچنین خروس و بانگش پیش از سپیده‌دم، چون زمان‌سنجی طبیعی است که مردم را از خواب بیدار می‌کند و رهنمای مردم است از تاریکی خواب به روشنایی روز. باور بر این است که مسیح (س)، محمد (ص) و بودا همگی با بانگ خروس به دنیا آمدند

بافندگان قالی‌های پرآوازه قفقازی «عقاب قزاق»، بازخوانی‌ بسیار انتزاعی از این شکارچی باشکوه را با بال‌های گشاده به تصویر کشیده‌اند، همان‌طور که در این فرش دستباف حیرت‌انگیز به تاریخ ۱۸۵۰ دیده می‌شود.

هرکه عقابی در حال پرواز را دیده باشد از شکوه آن بهت‌زده می‌شود. ده‌ها گونه عقاب بر فراز مناطق قالی‌بافی پرواز می‌کنند و بر صخره‌های رفیع کوه‌های سر به فلک کشیده قفقاز، البرز و زاگرس آشیانه می‌سازند. نقش عقاب در قالی‌های قره‌باغ گاهی به خورشید هم تشبیه می‌شود و معنای آن برانگیختن استعداد انسان برای بینایی همه‌جانبه است

من و مشتریانم همیشه از دیدن نقش اسب‌های زین شده تشریفاتی در فرش‌های دستباف قفقاز خوشحال می‌شویم. اسب‌های در حال چرا یا آنها که سواری بر آنها نشسته است هم بسیار دیدنی هستند. ظرافت و استقامت اسب‌ها همیشه الهام‌بخش انسان بوده و برای مردمان کوچ‌رو که خود پرورش‌دهنده اسب هستند این جانور ارزش بیشتری هم دارد

غزال زیبای ایرانی، زیرگونه‌ای با قدمت ۶۰۰۰ سال که بر فرش‌های دستباف ایران و قفقاز بافته می‌شود

جانوران وحشی بسیار مورد الهام عشایر هستند. مانند غزال تیزپایی که سبک‌بار و رها در سرزمین‌های ممنوعه می‌دود و بی‌دردسر از روی فراز و نشیب‌ها می‌جهد، عمیقاً مردمان قبیله را تحت‌تأثیر قرار داده است. آنان خود را چون غزالی می‌بینند که به‌آسانی بر مشکلات زندگی غلبه می‌کنند

در گذشته شیرهای بیشتری در ایران و قفقاز پرسه می‌زدند. جانوری باشکوه که نماد ایران‌زمین است. نقش شیر عموماً بر فرش‌های دستباف بختیاری و قشقایی دیده می‌شود و نشان‌دهنده قدرت درونی، تعادل و شجاعت است و البته شکوه پادشاهی

نویسنده: جان دیوید وینتز
ترجمه: داود شادلو