فرش سنه، شاهکار بی‌بدیل هنر ایرانی

فرش سنه

فرش دستباف کردستان، با قدمتی دیرینه و نقوشی اصیل، نگینه‌ای درخشان در گنجینه هنر ایران زمین است. این فرش‌ها که در تار و پودشان، ذوق و خلاقیت زنان و مردان کُرد است با هر گره‌ی ظریف و هر نقش و نگار دل‌انگیزش، داستانی از عشق، ظرافت و خلاقیت را بازگو می‌کند.

تاریخچه فرش کردستان

کردستان، سرزمینی کهن در غرب ایران، با کوه‌های سر به فلک کشیده، مراتع سرسبز و مردمی خون‌گرم، مهد تمدن‌ها و فرهنگ‌های غنی است. این منطقه، با برخورداری از اقلیمی متنوع، از دشت‌های سرسبز تا قله‌های مرتفع، همواره الهام‌بخش هنرمندان، به ویژه قالیبافان بوده است.
در کردستان، قالیبافی در بسیاری از شهرها و روستاها رواج دارد اما بیشترین شهرت خود را مدیون بافندگان شهرهای بیجار و سنندج است. از جمله مناطق دیگر قالیبافی کردستان می‌توان کامیاران، اورامانات، بانه، سقز، قروه، مریوان و دیواندره را نام برد که علاوه بر قالی‌بافی به گلیم‌بافی و بافت سایر زیراندازهای بومی و محلی این استان مشغول هستند. قالی‌بافی کردستان به سه دسته سنه‌باف به مرکزیت سنندج، افشارباف به مرکزیت سقز و فرش بیجار و گروس تقسیم می‌شود و استفاده از گره متقارن و برخی ابزار بافت از مشترکات آن‌هاست.

فرش سنندج

فرش سنندج، زینت‌بخش خانه‌های اصیل ایرانی و هدیه‌ای ارزشمند برای ذائقه‌های سخت‌پسند، در گذر زمان، گرمابخش محفل‌های انس و صفا بوده و خاطره‌ای خوش از هنر و فرهنگ این مرز و بوم را در دل‌ها به یادگار گذاشته است. هر گره‌ی این فرش، حکایتی از صبر و حوصله‌ی بی‌مثال بافندگان هنرمند دارد که با دستان توانمند خود، تار و پود هستی را به شکلی بدیع و چشم‌نواز در هم می‌آمیزند و نقش‌هایی از اصالت و فرهنگ را بر آن نقش می‌بندند.

طرح و نقش فرش سنندج

نقش غالب طرح‌های فرش سنندج نقش ماهی و نقش بته است که با ترنج‌های بزرگ ۶ گوشه طراحی شده‌اند. زمینه قالی نقش ماهی و در حاشیه نقش بته استفاده شده است. نگاره‌های “گل” در طرح‌های قالی سنه(۱) نقش انکار ناپذیری دارند. طرح‌های گل وکیلی، گل میزرا علی(۱)، گل و بلبل و بته جقه‌ای در اغلب مناطق استان کاربرد دارند.
یکی از بارزترین خصوصیات فرش‌های سنه استفاده از نقوش هندسی و اصیل است که برگرفته از طبیعت و فرهنگ منطقه کردستان است.
از انواع طرح و نقش فرش‌های سنندج می‌توان به جقه چارکی، جقه هشت‌پر، جقه چهارپر، گل وکیلی، بیدمجنون، گل و بلبل یا لانه پرستویی و گل میرزاعلی(۲) که شباهت زیادی به نقش گل فرنگ دارد، همچنین نقش کلاه‌فرنگ که از معماری عمارت‌های کلاه‌فرنگ(۳) دوره قاجار مشتق شده است، اشاره کرد.
رنگ آمیزی و کاربرد متناسب و هماهنگ رنگ‌های قالی سنندج تنوع مطلوبی در قالی‌های این منطقه به وجود آورده است. استفاده از رنگ‌های لاکی، سرمه‌ای سیر و آبی در فرش‌های قدیم سنندج اهمیت دارد و در فرش‌های امروز سنندج علاوه بر رنگ‌های مذکور با کاربرد رنگ‌های نسبتاً ملایم‌تری مانند کرم، آبی روشن و لاکی روشن از تنوع بیشتری برخوردار شده است.

ویژگی‌های فرش سنندج

قالیبافی سنندج بر روی دار عمودی ثابت و با چله‌کشی ترکی انجام می‌شود. گره مورد استفاده متقارن (ترکی) و در برخی مناطق بدون استفاده از قلاب است. اما گره قدیم سنندج موسوم به گره سنه، شبیه به گره فارسی است. احتمالاً به همین دلیل به اشتباه گره نامتقارن فارسی به گره سنه معروف شده است.
رجشمار قدیمی فرش‌های سنندج بین ۱۵ و حداکثر ۲۵ رج متغیر بوده است که امروزه رجشماری بین ۲۵ و حداکثر ۳۵ دارد.
رنگرزی الیاف به صورت طبیعی و مصنوعی و در قدیم قالی‌ها به صورت یک پود بافته می‌شده اما امروزه دو پود و متمایل به لول باف است. پشم گوسفند کردی به دلیل لطافت و مقاومت بالا، ماده اصلی بافت این فرش‌ها است؛ همچنین تار و پود قالی‌ها از پنبه و ارتفاع پرزها را خیلی کوتاه می‌برند، در نتیجه بافته‌ها ظریف و نازک است همچنین شیرازه و پرداخت قالی در حین بافت صورت می‌گیرد.

تصویر ۱: طرح بته کردستانی، محل نگهداری موزه فرش ایران، اواسط قرن ۱۳ هـ.ش.

نقش دیرپا و کهن «گلِ هشت پَر» که در هنر دوران ساسانی و پس از آن مشاهده شده است، طرح ساده شده‌ای از گل آفتاب‌گردان است که نمادی از روشنی و چرخش حیات دارد. طرح بوته کردستانی نیز از دَوَران نقش‌مایه بته‌جقه به دست آمده است که سرتاسر متن قالیچه را پوشانده است. حاشیه پهن نیز با رنگ لاکی سنه و نقش سماوری و بوته بر زیبایی قالیچه افزوده است.

تصویر ۲: طرح لانه پرستویی، موزه فرش ایران، ۱۲۶۲ هـ.ش.

«لانه پرستویی» یا «دسته گلی» از طرح‌های اصیل سنه است که به این نام شهرت دارد. سرتاسر متن قالیچه با استفاده از دسته گل‌های سرخ، لانه‌پرستو و سبدگل‌آویز تزیین شده است. در واقع، واگیره‌ای که خود به شکل کلی یک قندیل است در سطح متن تکرار شده و سه دسته گل سرخ در مرکز و طرفین واگیره خودنمایی می‌کنند که جوجه پرستویی بر دسته‌گل‌میانی لانه کرده است.

تصویر ۳: طرح لچک و ترنج ماهی، اواسط قرن سیزدهم، ترنج‌های شش گوش تو در تو

تصویر ۴: طرح لچک و ترنج ماهی همراه با نقش گل وکیلی، موزه فرش ایران، اواسط قرن سیزدهم

نقش گرفت و گیر در ترنج شش ضلعی لاکی رنگ در مرکز، توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. ترنج بزرگتر (با سرترنج‌های کشیده) با شکلی متفاوت از ترنج‌های شش ضلعی سنه، دارای گل‌هایی درشت است که بافندگان محلی به آن «گل وکیلی» می‌گویند.

پی نوشت

1. در زمان‌های قدیم سنندج، «سنه دژ» نامیده شده است. دژ که به معنای قلعه است به دلیل وجود قلعه‌ای در بالای تپه‌ای در شهر سنندج بوده است.
2. گل میرزاعلی یا گل فرنگی که این نقش و دو نقش مشابه دیگر را از روی یک تکه فرش کار فرانسه نسخه‌برداری کرده بودند تنها ناحیه دیگر که نقش مذکور رواج داشت بیجار است و ناگفته نماند که این نقش با نقش معروف «موسی‌خانی» که در میان عشایر «افشار کرمان» بافته می‌شود، شباهت دارد.
3. عمارت کلاه‌فرنگی به نوع خاصی از معماری دوران قاجار گفته می‌شود. این عمارت ممکن است در اشکال مختلف ساخته شود. ساختمان سبک و گاه تزیینی در وسط باغ، پارک، یا تفریحگاه‌ها که برای کارهای تفریحی یا سرپناه از آن استفاده می‌شده است.

ریحانه کثیری
کارشناس ارشد فرش دستباف

برای اطلاعات بیشتر درباره فرش‌های منطقه سنه می‌توانید منابع زیر را مطالعه کنید:

– بصام، سید جلال‌الدین و همکاران (۱۳۸۳). “رویای بهشت (هنر قالی‌بافی ایران)”، تهران: اتکا.
– دلاور، محمدسعيد. گنجینه‌ای از هنر و تاریخ فرش کردستان، مجله‌ی نقش و نگار، شماره ۵۷٫
– ژوله، تورج (۱۳۸۱). “پژوهشی در فرش ایران”، تهران: انتشارات یساولی.